Штаб-пәтері Вашингтонда орналасқан Халықаралық валюта қорының сайтында Қазақстанға қатысты жарияланған ресми мәлімдемеде былай делінген: «Жұмыс істемей тұрған несиелер көлемін азайту үшін Қазақстан банктерінің елдің ресми билік орындарымен бірге кеңірек ауқымдағы шараларды батылырақ іс жүзіне асырғаны маңызды болмақ».
Демек халықтың қайтарылмаған несиесі мен мемлекеттің имиджін бір-бірінен бөліп қарауға болмайды. Қазақстанның Ұлттық банкінің алғашқы төрағасы Ғалым Байназаров: «Егер банктер қарызын қайтара алмайтындай жағдайда қалса, оның орнын мемлекет жабады» дейдi. Яғни, мемлекет банктер үшiн тәуекелге бел байлайды.
Банк академиясының ректоры Бейсенбек Зиябек: «Егер қазақстандық банк өзiнiң сырттан алған несиесiн қайтара алмайтын болса, сол несиенi берiп отырған шетелдiк банктер Лондон немесе Париж кредиторлар клубына жүгiнедi. Ал олар өз кезегiнде мемлекетке қысым жасайды» дейдi. Ол сонымен қатар бiздiң банктер мемлекеттiң имиджiн алға тартып қарыз алатынын, оны кейiн Грузия секiлдi мемлекеттерге салып келгенін тілге тиек етіп өтті. «Банктердiң басына күн туатын болса, оның жауапкершiлiгi мемлекеттiң, яғни қарапайым салық төлеушiлердiң мойнында қалады», дейді Бейсенбек Зиябек.
Басында несиесі жоқ отбасының сирек кездесетіні де рас. Несие тұрмыстың ажырамас бөлігі болып барады. Бізде банкпен байланысы жоқ адамның аз екенін экономистердің өзі ашық айта бастады. Қарыз төлеп күн өткізіп жүрген қазақстандықтардың саны қанша екенін нақты айту мүмкін емес. Тіпті бұл сауалдың жауабын бірінші несие бюросының сайтынан да таба алмадық.
– 2008 жылғы дағдарыстан кейін есін жинай бастаған коммерциялық банктер жеңіл жолды таңдады. Олар қайтарымы тез болатын несие көздерін тұтыну секторынан тапты. Бүкіл әлемде материалдық құндылық бірінші планға шығып отыр. Банктер адамдардың осы әлсіздігін дөп басып, бағыттарын осылай қарай бұра қойды. Жастар бірінен-бірі қалғысы келмей, қымбат техникалық түрлерін алуға жанталасып, клиент үшін талас тудырды. Банктер де бірінен-бірі асып түскісі келіп, небір қымбат тұтыну заттарын несиеге бере бастады. Осылай елімізде тұтынушылар мен импортқа деген сұраныс өсуде. Бұл өз кезегінде ертеңгі проблемалық активтерді көбейтпесе, азайтпайды, – дейді Ж.Шымшықов.
Сарапшылар 6,12 трлн теңгеге үлестірілген тұтыну несиелері экономикалық дағдарыс жағдайында банк секторының тоқырауына себеп болуы мүмкін екенін де айтып жатыр. Халықаралық нарықтарда мұнай бағасы төмендесе, ол тұтынушылардың төлем қабілетіне әсер етпей қоймайтыны белгілі. Тұрғындар тұтыну несиелерін жабуды кешіктірсе, экономикалық ахуал нашарлай бастады деп дабыл қаға беруге болады. Ал ондай кешіктірулер қазірдің өзінде бой көрсете бастапты.
Сарапшылар, халықтың несиеге деген тәуелділігінің тым тереңдеп кеткенін және ендігі жерде одан бас тартудың мүмкін еместігін айтып жатыр. Халықтың төлем қабілетінің деңгейі көтерілмей, несиеге тәуелділік деңгейі төмендемейді. Мемлекетке ендігі жерде пайыздық мөлшерлемені бекіткен кезде халықтың тұрмысы мен төлем қабілетін ескеруден өзге жол жоқ. Қолданыстағы несиелік саясат қаржылық стрестен өздігімен шығуға қабілетсіз. Бұл – дәлелеуді қажет етпейтін ақиқат. – Болашақта банк жүйесі бірыңғай бағдарламалық дамуға көшіп, жемқорлықты ауыздықтайтын бақылау тетіктерін күшейту керек. Күрделі проблемаларды болдырмаудың жолы – осы, – дейді Ж.Шымшықов.
Сарапшы сөз арасында 1998-2008 жылдардағы қаржылық дағдарысқа несиелік дүмпудің себеп болғанын еске салды. Ресми билік дағдарыс Қазақстанды жанамалап өтті деп жылы жабуға тырысса да халық сол дағдарысты сезді.
– 2008 жылдағы дағдарыстың себеп-салдары тиісті деңгейде зерттелмеді. Біз сол қателікті тағы да қайталап жатырмыз. Банктердің несиесінің деңгейі 60 пайыздан асып кетті. 1998 жылдағы дағдарыстан сабақ алған батыс сарапшылары оның үлесі 10 пайызға жақындап қалса, дабыл көтереді. Ал біз үнсізбіз. Ұлттық банк пен Үкіметтің ұстанымы – тұтыну несиесіндегі пайыз арқылы банктердің босап қалған қоржынын толтыру. Бірақ бұл мүмкін емес. Үкімет банктер банкротқа ұшыраса көмекке келмейтінін ашып айтты. Енді банктердің күйреуі мемлекетке қиын тиеді, – дейді Ж.Шымшықов.
Экономистің пайымдауынша, несие пайызының деңгейін пайыздық мөлшерлемені төмендету арқылы халықтың төлем қабілетімен деңгейлестіре аламыз. Мәселен, АҚШ-та пайыздық мөлшерлеме 0,25 пайыз. Өзбекстандағы пайыздық мөлшерлемеде біздегіден төмен. Бұл фактор өзбек бизнесінің күре тамырына қан жүгіртіп жатыр. Ал біздің елдегі қазіргі 9 пайыздық мөлшерлеме жағдайымызды жақсарта алмайды. Бізге оны 4-6 пайызға дейін төмендету керек. Осы тәсіл арқылы ғана халықтың несиені қайтару мүмкіндігін жақсарта аламыз. Ұлттық алтын валюта қорындағы қаржы пайыздық мөлшерлемені төмендетуге мүмкіндік береді. Ол үшін Ұлттық банк пен Үкімет қаржы саясатын қайта құру керек.
