Жуырда ғана Бағдадтағы АҚШ елшілігінің маңында жасанды зымыран жарылды. АҚШ Президенті Д.Трамп оны кім атқанын нақты білмесе де бұл Иранның Құрама Штаттарға көрсетіп отырған қыры деп бағалап, өзіне тән саяси риторикамен: «Егер Иран бізбен қақтығысқысы келсе өзінің ресми жойылуына қол жеткізеді. Сондықтан Құрама Штаттарға енді ешқашан қауіп келтірмесін!» деп жазды «Твиттерде».
Иранның Сыртқы істер министрі Мұхаммад Джавад Зариф бұған берген жауабында Трампқа «қорқытып сөйлеп емес, қарсыласқа құрметпен қарау» керектігін айтты. Ал Ирак Қарулы күштерінің өкілі генерал-майор Яхья Расул өзінің сұхбатында ескі «Катюшадан» атылған бұл зымыран Бағдадтың шығысындағы шииттер көп қоныстанған ауданнан ұшырылғанын жариялады. Демек, Иранның бұған тікелей қатысы жоқ болуы да мүмкін, бірақ АҚШ-ты Иранға қарсы арандатушылар «қасқырдың ауызы жесе де қан, жемесе де қан» дегендей оған мән беріп жатқан жоқ.
Өткен сейсенбі күні АҚШ Мемлекеттік хатшысы Майк Помпео және әскери басшылар Конгресс мүшелерінің алдына келіп, депутаттарға Иранның қаупі туралы ұзақ әңгімеледі. М.Помпео Иранды Парсы шығанағында араб монархтарының танкерлеріне қарсы диверсиялық шабуылдар жасады деп айыптады. Бұл – Иран қолдайтын радикал топтардың әрекеті екенін атаған ол осы үшін Тегеранға жауапкершілік жүктелуі мүмкін деді. Сонымен бірге ол Иран қолдайтын йемендік төңкерісшіл-хуситтер танкерлерге шабуыл жасалғаннан кейін Сауд Арабиясының мұнай құбырларына да тиіскенін атап өтті. «Біздің байқауымызша осы аймақтық кикілжіңдердің бәрінің сыртында Иран тұруы мүмкін», дей келіп, өзінің ойын ол: «аймақтағы АҚШ мүдделеріне нақты қауіп туғызатындықтан Иранды бұзық әрекеттен тежелуге шақыруымыз керек», деді.
Осы оқиғадан біршама бұрын Иранның БҰҰ-дағы тұрақты өкілі Маджид Тахт-Раванчи АҚШ-тың Ұлттық радиосына берген сұхбатында Тегеранның аймақта қақтығыс тудыруға мүдделі емес екенін ашып айтқан. Бірақ оның сұхбаты Сауд Арабиясының екі танкеріне шабуыл жасалғаннан кейін айтылған соң ешкім мән бермеді. Ал Сауд Арабиясы АҚШ-тың Таяу Шығыстағы ең жақын одақтасы және сауда әріптесі екені белгілі.
Саудия королі Салман бен Әбдел-Әзиз Әл Сауд 30 мамырда Мекке қаласында араб елдері лидерлерінің төтенше саммитін өткізді. Онда БАӘ танкерлері мен Саудияның мұнай құбырларына жасалған шабуыл талқыланған. Осы екі инцидентке де жауапкер деп Эр-Рияд Иран және онымен байланысатын құрылымдарды атауда. Өз тарапынан Иран бұл арандатушылардың ісі екенін, олардың мақсаты аймақтағы тұрақтылықты толқыту екенін жариялады.
АҚШ-ты Иранға қарсы қақтығысқа итермелеушілер арасында сыртқы күштер ғана емес, өз елінің парламент депутаттары да бар. Тегеранның Сауд Арабиясының мұнай құбырларына шабуыл жасағандарды қолдауы мүмкін екенін айтқан ұлттық қауіпсіздік жөніндегі кеңесші Джон Болтонның мәлімдемесінен кейін республикалық партиядан сайланған сенатор Линдси Грэм: «Соңғы аптада Иранның өзге елдердің мұнай құбырлары мен кемелеріне шабуыл жасап, Ирактағы АҚШ мүдделеріне нұқсан келтіріп отырғаны белгілі болды» деп жариялады. Оның үстіне ол «Твиттерде» «Кінәлі АҚШ немесе басқа ел емес, нақ ирандықтар. Егер олардың америкалық азаматтарға және елдің мүддесіне қарсы әрекеттері жалғасатын болса біз батыл түрде соғыс қаруларымен жауап беруіміз керек. Өзіңізге сенімді болыңыз, президент мырза!» деп жазды. Сөйтіп ашықтан ашық Трампты кикілжіңге итермелегісі келетінін жасырмады. Міне, осы ұсыныстан кейін Трамп жоғарыда айтқан пікірін білдірген еді.
Осыдан бір жыл бұрын Иранмен жасалған көпжақты келісімді бұзып, оның шарттарын орындаудан бас тартуға да Трампты итермелеген осындай «жанашырлар» болатын. Барлық мақсат Израильдің үлкен қарсыласы Иранды бұқтыру екенін әлемдік сарапшылардың бәрі де танып отыр. 2015 жылдың 15 шілдесінде қатарында АҚШ болған алты мемлекет (Ұлыбритания, Қытай, Ресей, Франция, Германия) Тегеранға жасалған санкцияларды алып тастауға айырбас ретінде Иранның ядролық бағдарламасын тоқтату жөніндегі келісімге Тегеранмен қол қойған. Бірақ АҚШ өкіметінің басына Д.Трамп келген 2016 жылдан бастап осы шарттан шығуды көздеген жарияланымдар қарша борап, үнемі оның сайлау алдындағы уәдесін еске салумен болды. Өйткені Иранның қарсыластарын оған жаңа санкциялар жасап, экономикалық дамуын тежеу көбірек қызықтыратын. Трамп Б.Обама емес, ол жанама қысымдарға да төтеп бере алмай, ақыры былтырғы мамыр айында шарттан бір жақты шықты. Сондағы мақсаты не екенін білдіргенде ол: «Біз Иранға қарсы жоғары деңгейдегі экономикалық санкциялар жасаймыз» деді. Қол қоюға қатысқан барлық әріптестері бұл шешімге өздерінің қарсылықтарын білдірді. Бірақ сыртқы күштерден гөрі Трампқа іштегі қаржылық қуаты да, саяси ықпалы да мықты қолдаушылардың жақтағаны көбірек әсер етуде. Өйткені кезекті президенттік сайлауға аз уақыт қана қалды. Трамп келесі сайлауда да жеңіп, тағы бір мерзімге президент болуға дәмелі екенін білдірген болатын.
Осы кезден бастап екі елдің арасында қырғиқабақ қатынас орнаған. Қараша айында АҚШ Иранға жасайтын санкцияларын енгізді. Өзімен одақтас мемлекеттердің бәріне Иран мұнайын сатып алмау талабын қойды. Тек сегіз мемлекетке ғана 180 күнге жеңілдік жасап, биылғы мамыр айына дейін рұқсат берген. Иранның сенімді қорғаушы күші «Ислам төңкерісінің күзетшілері корпусын» (ИТКК) террористік ұйым деп жариялады.
Өз кезегінде Иран да аталған шарттың талаптарын орындаудан бас тартып, ядролық қару жасау бағдарламасын жалғастырмақ үшін байытылған уранды өндіруге көшетінін мәлімдеді. Ал ИТКК-ні жазғырғанына жауап ретінде АҚШ әскери күштерінің Таяу Шығыс аймағына жауапты Орталық қолбасшылығын террористік ұйым деп жариялады.
Сонымен бірге Парсы шығанағына мұнай таситын танкерлерді өткізетін Ормуз бұғазын жабуы мүмкін екенін ескертті. Осы бұғаз арқылы көршілес араб елдерінің бәрі экспортқа шығаратын мұнайларын тасымалдайды. Тіпті әлемдегі экспортқа шығатын шикі мұнайдың 30 пайызы осы бұғаз арқылы өтіп, Қытай, Жапония, Үндістан, Оңтүстік Корея және Сингапурге жетеді. Бірақ әлемдік сарапшылар АҚШ-қа өкпелеймін деп Иран басқа елдерді ренжітпейтін шығар деген байлам жасауда.
Екі елдің кикілжіңінің кесірінен аймақтағы жағдай өте қиын болып отыр. АҚШ шығанаққа өзінің Abraham Lincoln авиатасығышы мен В-52 тактикалық бомбалаушыларының бір тобын және т.б. жеткізді. Арандатушылар тарапынан бір шырпы шырт етсе, қырғын басталып кетуі мүмкін сияқты.
Алайда арандатушылық аздырмаса барлық тараптар да мұндағы қақтығысты қаламайтыны анық. Өйткені оның ұшқыны барлық аймақты қамтитыны сөзсіз.
