Малмен ғана күн көрген халқымыздың ХХ ғасырға дейін жоқ-жітікте ашпа-жалап өмір сүргені ешкім үшін де құпия емес. Оған күмән келтіргендер сол заманды көзімен көрген ұлы жазушымыз Мұхтар Әуезов пен Бейімбет Майлиннің шығармаларын оқысын. Барған жеріңнен үйіңе сарқыт ала келу де осындай қат тірліктен туындаған амал. Былайша айтқанда, үйде аш-жалаңаш көздері жәудіреп отырған балаларға талғажау болсын деп ата-аналары өздері жеген астан үнемдеп үйлеріне алып кетуге тырысқан. Сол сияқты халқымызда «ет асату» деген де салт болған. Оның да сыры белгілі. Қазақ қонақ шақырғанда оған әрине балаларды қоспаған. Содан да киіз үй төңірегінде, есік алдында ойнап жүрген балалар дәмді еттің иісі шыққан үйге есіктен сығалап қарай беруге мәжбүр болған. Сондай балаларды тыныштандыру үшін, бір жағынан олар да астан ауыз тисін деген ниетпен үлкендер балаларды шақырып алып алақандарына салған етті асатқан. Тұрмыс жағдайы туындатқан мұндай салт-дәстүрде қасиет бар деудің өзі күлкілі.
Әркімнің өз үйінде ішетін асы жеткілікті болғандықтан шығар, өткен ғасырдың 70-80-жылдары сарқыт тасу біртіндеп тыйыла бастаған болатын. Өкінішке қарай тапшылық пен жоқшылық қайта орнаған 90-жылдардан бастап қойны-қонышыңа тығып бір үйден екінші үйге тамақ тасу салты қайтып оралды. Тіпті бүгінде қонақтар алдыға қойған асты өздері ішіп-жеп қана қоймай, қалған асты, яғни сарқытты түк қалдырмай сыпырып, жинап үйлеріне алып кететін болды.
Осы орайда өткен ғасырдың 70-жылдары орын алған мына бір оқиға еске түсіп отыр. Бір адам үйіне қонақ шақырыпты. Келген қонақтың қасында кішкентай балалары болса керек. Сол балалар дастарқанда тұрған тәттілерді алып бер деп ата-анасын қайта-қайта мазалай береді. Ата-анасы да сұраған сайын алып беріп отырады. Шамасы үй иесінің де шыдамы таусылған болса керек, кезекті бір сұраған сәтте «Әй, бала, мына конфеттер дүкенде бар, ақшасын төлесең, сатушы саған береді. Осы үйде де сендер сияқты кішкентай балалар бар. Олар да қазір қонақтар кеткен соң сарқыт жейміз деп отыр», депті әзіл-шыны аралас.
Жалпы, салт-дәстүрдің бәрінің бірдей тәрбиелік мәні бар, өнегелі деу де қате түсінік. Халқымыз кейде мазалай беретін балалардан оңай «құтылу» үшін де салт-дәстүрлер ойлап тапқан. Мәселен, «бас мүжісең, әкең өліп қалады», «жұлын жесең, суға кетіп қаласың», «желке жесең, шашың өседі» деген сияқты салт-жоралғылар сондай себептерден туындаған. Өйткені басты жасы үлкен, сыйлы кісілер мүжуі тиіс. Кейбір еркетотай балалардың маған бер деп шу шығаратын кездері болады. Солардың бетін қайтару үшін үлкендер жаңағыдай қулық ойлап тапқан. Ал жұлын тісі жоқ шалдар үшін жұмсақ, таптырмас тағам, оны да балаларға беріп қоюға болмайды. Оның есесіне шамалы адамның тісі өтпейтін желкені жеу балалар үшін «пайдалы».
Ойымызды түйіндей келе біреулер қасиетті салт ретінде бағалап жүрген «сарқыт» туралы бірер сөз айта кету артық емес сияқты. Біле-білген адамға «сарқыт» деген сөздің түп-төркіні «қалдық» деген ұғымды білдіреді. Қалдықта қандай қасиет болуы мүмкін? Бұл аз десеңіз, біреудің сарқытын жейтін мені кім деп отырсың, берсең дұрыстап асыңды бер, бермесең оныңды айт, деп реніш білдіріп, сарқыт жеуден бас тартатын адамдардың болғанынан да хабарымыз бар. Өйткені қазақ сыйлы мейманға ешқашан сарқыт ұсынбаған.
Халқымызда «Елу жылда ел жаңа» деген аталы сөз бар. Бәлкім әлем елдері астың небір түрлерін ойлап тауып жатқан ХХІ ғасырда сарқытқа қарап көзімізді сата бермей, адам деген атымызға да лайық, денсаулыққа да пайдалы мүшелі де сүбелі тағамдарға басымдық бергеніміз жөн шығар.
