– Сіз шаң басқан архив құжаттарын ақтарып, қазақ халқының кеңестік кезеңдегі қасіретті тарихын терең зерттеген ғалымсыз. Архивтегі ащы шындық туралы құжаттармен алғаш танысқан кезде қандай күйде болдыңыз?
– Біздің қазіргі Президент архиві бұрын партияның Орталық Комитетінің архиві болған. Зерттеуді алғаш содан бастадық. Артынша Ұлттық қауіпсіздік комитетінің архиві, Ішкі істер министрлігі, Ауыл шаруашылығы министрлігінің архивтері секілді ведомстволық мұрағаттармен таныстым. Қазақстанның жеті облысының архивін ақтардым. Соларды ақтарып отырып жағамды ұстадым. Қатты таңданғаным және қатты ашынғаным сол, ашаршылық кезіндегі босқыншылыққа қарсы деректер аяқ алып жүргісіз. Қазақтың қалай босқыншылыққа ұшырағаны, әр аудан, облыстардағы босқыншылық, басқа өлкеге барғандағы жағдайлары туралы адам естісе нанғысыз мәліметтерді кезіктірдім.
Қатты қынжылғаным, біздің оқып, жазып жүрген тарихымыз мүлде басқа тарих болып шықты. Шын мәніндегі тарих адамдардың аштықтың зардабынан жыланның, тасбақаның етін жегені, босып кеткені, көмусіз қалғаны туралы бұрынғылар ауызша айтқан тарих екенін білдік. Десе де олар ауызекі ғана айтылып, ресми дерек болмағандықтан онша мән бермегеніміз рас. Ал қол қойылып, мөр басылған қасіретті құжаттарды көзбен көргенде жүрегім ауырды. Осыншама қасіретті жасырудың не қажеті болды екен деген ойға келдім. Көзі көрген адамдардың тірі болса да жасырып отырғаны қалай деп қапаландым. Міне, осы әсерден әлі күнге дейін айыға алмай келемін.
– Архив деректеріне үңіліп, ақтаңдақтар ақиқатына көз жеткізген сайын «Неге?» дегеннен басталатын санамызда сансыз сауал туындайды. Большевиктердің бассыздығынан неге қазақ халқы соншалықты зардап шекті? Неге нәубет қазақ халқының басына төнді?
– Ленин бастаған большевиктер 1917 жылы қазанда билікті басып алғанда, большевиктік партия мүшелерінің саны 24 мың адам болған екен. Жиырма төрт мың адам билікті басып алады десе сенер ме едіңіз? Сенбейсіз. Олар бүкіл Ресейдегі билікті бір күннің ішінде басып алды. Халық оларды қалай қолдады, неге қарсы болмады? Былай қарасаңыз ап-анық террористік әрекет. Ал басып алған себебі олар маңызды үш құжат қабылдады. Кейіннен бұл большевиктердің екіжүзділігін әшкерелеген жалған құжаттар болып шықты. Бірінші дүниежүзілік соғысты кадеттер мен эсерлер тоқтата алмады, тоқтатқысы да келмеді. Ең үлкен қателіктің бірі міне осы болды. Большевиктер партиясы билікті басып алған сәтте Бітім туралы декрет қабылдады. Батыс Украина, Батыс Белоруссия, Польша, Балтық бойы елдерінің барлығын Антанта одағы елдеріне беріп жіберді. Сөйтті де соғысты тоқтатайық деп, Бітім туралы декрет қабылдады. Осылайша окоптағы бүкіл солдаттар, теңіздегі барлық теңізшілер бір күнде большевиктер жағына шығып кетті. Осылайша тұтас армияны ешқандай күштемей-ақ өздеріне қаратып алды.
Екінші декрет жер туралы. Жердің маңызды мәселе екенін түсінген Ленин осыған басымдық берді. Жерді шаруаларға жекеменшікке береміз деген шешім қабылдады. Осыдан кейін шаруалар мемлекеті саналған бүкіл Ресей большевиктерді қолдады. Бірақ большевиктер айтқан сөздерін орындамай, азғантай уақыттан кейін жердің бәрін тартып алып колхоз, совхоздарға таратып берді. Міне, екіжүзділік. Үшінші құжат Қаналған, езілген еңбекші халықтардың декларациясы деп аталды. Қаналған, езілген деп, қазақ, өзбек, Кавказ халықтары сияқтыларды айтып отыр. Солардың бәрі өзінің жеке мемлекетін құрып, тәуелсіздігін алу құқығын мойындаймыз деп соқты. Осылай азаттыққа ұмтылған ұлттардың бәрі де әп-сәтте большевиктердің жағына шыға келді.
– Қазақстанда Кеңес өкіметіне қарсы алғашқы көтеріліс 1929 жылдың күзінде Тақтакөпір ауданынан бастау алыпты. Егер осы көтерілістен кеңес билігі дер кезінде сабақ алған болса, қазақ халқы соншалықты қырғынға ұшырамас па еді, қалай ойлайсыз?
Бұл кездері қазақтардың өзі большевиктерді жақтайтындар және алашорданы қолдайтындар болып өзара екіге бөлініп кеткен болатын. Тіпті Алашорданы жақтайтындардың қатары сиреп, кеңестік билікті қолдайтындардың қарасы арта түскен-ді. 1928 жылы қазақтың ірі байлары түгел кәмпескеленіп, қазақ ауылдары басшысыз қалды. Алашорданың түбіне бұған дейін-ақ жетіп тынды. Осындай жағдайда бұл көтеріліс әділетті көтеріліс деп айтатын адам шыға ма? Шыққан жоқ. Қазақтың өз арасынан да мұндай адам табылмады. Бертінге дейін бұл антисоветтік көтеріліс деп айтылып келді.
– Тарихи деректерге сүйенсек, тек 1929 жылдың 15 желтоқсанында ғана астық дайындау науқанына байланысты 30 мың 800 адам қуғын-сүргінге ұшыраған көрінеді. 1928 жылдың 1 қазанынан 1929 жылдың 1 желтоқсанына дейін осы науқанға байланысты 125 адам атылған. Мәскеуге хат жолдаған халық шаруашылық есебінің бастығы Саматовтың мәліметіне қарасақ, 1930-33 жылғы ашаршылықта Қазақстандағы халықтың саны 3 млн 397,5 адамға кеміген. Оның көбі қуғынға ұшырап, 1 миллионы босып кеткен. Сонда 2 млн адам қырылған болып есептеледі. Мұны қазақ халқына жасалған геноцид демегенде не дейміз?
– Алдымен геноцид деген не? Соны анықтап алайық. Геноцид туралы 1948 жылы БҰҰ конвенция қабылдады. Қысқартып айтар болсам, мұнда «Белгілі бір руды, тайпаны, ұлтты немесе халықты жойып жіберу үшін билік тарапынан қасақана жасалған қастандық. Соның нәтижесінде халықтың қырылуына алып келген шаралар геноцид деп бағаланады» деп жазылған. 1931-1933 жылғы ашаршылықтағы қазақтың қасіреті тікелей биліктің тарапынан жасалды. Сондықтан геноцид деп айтуымызға тура келіп-ақ тұр. Осының салдарынан қазақ халқының жартысына жуығы қырылған. Қазақстан Жоғарғы Кеңесі комиссиясының 1992 жылғы ресми шешімі бойынша қазақ халқының 49 пайызы қырылды деп жариялаған болатынбыз. Бұл геноцид болмағанда не? Кезінде мен 1989 жылы қазақ әдебиеті газетіне «Голощекин геноциді» деген көлемді мақала жаздым. Коммунистік партияның кезі. Қоғам біржақты қабылдаған жоқ, қарсы болды, түрлі пікірлер толқыны қайшыласты. Біздің Қайдар Алдажұманов, Жұлдызбек Әбілғожин сынды тарихшыларымыз бұл қасіретті «этноцид» (этносты құртып жіберу) деп жазды. Қалай десек те геноцид термині ауқымдырақ. Айталық Украина БҰҰ-ға өздеріндегі ашаршылықтың геноцид екенін мойындатты. Украина билігі, Парламенті мұны мойындады. Украинадағы аштықтың себебі де басқашалау. Оларда қарулы отрядтар баса көктеп келіп хуторларды тінткен. Сөйтіп үйдегі, қамбадағы бар астықты жинап алып, өздерін тырп еткізбестен үйлерінде қалдырып, сыртынан әскерлермен қоршап тұрған. Соның салдарынан әрбір хутор халқы аштан қырылған. Сондықтан олар «голодомор» деп жазады. Ал біздегі жағдай қалай? Бізде халықтың бар малын сыпырып алды да, қазақты халық деп менсінбейтіндіктен, шаруасы болған жоқ. Осылайша қазақ аштан қырылды.
Біздің геноцидті мойындата алмай отырғанымыз 1948 жылы қабылданған конвенциядан шығады. Біріншіден, қазақты әдейі қырғанын дәлелдей алмаймыз. Қолымызда құжат жоқ. Екіншіден, біз қазақтың қырғыны туралы әлі күнге дейін айтысып келеміз. Америкалық Сара Кэмерон ашаршылықтың салдарынан 1 миллион 600 мың қазақ қырылған десе, одан бұрын өткен Роберт Конквест деген Гарвард университетінің тарихшысы ашаршылық зұлматынан 1 миллион азамат көз жұмған дейді. 1997 жылы шыққан «Социс» журналының жетінші санында Ресейдің Жиромская, Поляков сынды зерттеушілері тіпті одан да аз қырылған дейді. Қазақтың 1 миллионы Қытайға өтіп кеткен дегенді сөздеріне дәйек еткісі келеді. Мен Қытайға өткен қазақтың саны жүз мыңнан аспайтынын айтып, оларға қарсы мақала жаздым.
Біздің Парламент БҰҰ-ға «Геноцид сияқты тұжырымдарыңыз қазақ сияқты жартылай көшпелі өмір сүрген, өзіндік ерекшелігі бар халықтардың қырғынын сипаттауға келмейді. Бұл отырықшы, қалалық жерлерде тұрып қарсылық білдірген халықтарға арналған. Сондықтан геноцидке берілетін анықтаманы толықтыру керек. Тоталитарлық немесе авторитарлық жүйе өзінің қол астындағы халықтың мәдениетін, дәстүрлі шаруашылығын ескермей, соған сәйкес келмейтін күштеу реформаларын жүргізіп, соның нәтижесінде халық қырылатын болса бұл да геноцидке жатады» деп айтулары керек. Осындай қосымша болса ғана осынау зұлматты халықаралық тұрғыдан геноцид деп мойындата алар едік.
– Голощекин басқарған ұжымдастыру тұсында малдың басы 1931-1933 жылға дейін 40 млн бастан 4 млн басқа дейін кеміп кеткен. 36 млн бастың 9 миллионын ғана Қазақстан тұтыныпты. Арғы жағындағы 15 миллионнан астамы Қазақстаннан жан-жаққа пойызбен тасымалданған. Басқалай айтқанда, Қазақстан Солтүстік Кавказ, Сібір, Орталық Еуропа мен Орталық Азия қалаларын асыраған. Өзі аштан қырылып жатқан халықтың аузынан жырып, басқаларды азық-түлікпен қамтамасыз етуге қазақ қайраткерлері неге қарсылық таныта алмады? Олар дәрменсіз болды ма, әлде ынтымағы болмады ма?
Қазақтан шыққан большевик басшылар мал шаруашылығының күйзелісін алға тартып басшылықты ауыстырамыз деген ойда болды. Сталин бұдан дұрыс қорытынды шығарып, қазаққа көмек береді деп сенді. Әу бастан қазаққа көзқарасы дұрыс емес Сталин бұл үмітті ақтаған жоқ.
– 1931 жылғы желтоқсан айындағы Голощекиннің Сталинге жазған хатында Қазақстанда болған көтерілістердің 15-і – ірі көтеріліс көрінеді. Осы 15 көтеріліске қатысқан 34 мыңға жуық адам айыпталған. 1 мыңнан аса адам айқас кезінде қаза тапқан екен. «Кедейге теңдік әперген» большевиктер мұндай қадамға не үшін барды?
– Жиырмасыншы жылы Мәскеуде басталған сот процестерінің айыптауларын қарап отырсақ бірі троцкийшілдерге, бірі зиновьевшілерге, енді бірі каменевшілерге қарсы болды. Бухарин бастаған оңшылдарға қарсы үлкен террор деп аталған сот процесі, ұлтшылдарға қарсы түрікшіл, исламшыл деп, оларға қарсы іс қозғалды. Жалпы кеңестік жүйеде бөтен ойлайтындардың барлығы жаппай қуғынға ұшырады. Партия тұрмақ жеке адамның өзі қатаң жазаланды. Кейбір жазалаудың соңы өлімге апарып соқтырды. Кеңестік жүйенің теңдік, адамгершілік, барлық халықтар, барлық тіл бірдей тең құқылы деген тақылеттес ұрандары әдемі болғанымен, шын мәнінде олар бөтен ойлайтындар мен өзіне қарсы келгендерді түгел жоюды қолға алды. Нәтижесінде, соғыстан кейінгі жылдары басқаша ойлайтын адам қалған жоқ.
– Тарихи деректерге сүйенетін болсақ, кеңес билігіне қарсы көтерілістерді ұлт қайраткерлері емес, қалың бұқара ортасынан шыққан тұлғалар бастаған көрінеді. Әлде қазақтың зиялы қауымы Кеңес өкіметінің қитұрқы саясатын жеткілікті түсінбеді ме? Не үшін шарасыздық танытты?
– Егер зиялы қауым деп Алаш қозғалысына қатысқандарды айтатын болсақ, олар екі рет сот процесі болып айдалып кеткен болатын. Ал енді Рысқұлов, Нұрмақов тағы басқа нарком болған қайраткерлерді айтсақ, олар бұл кезде билікте отырғандықтан большевиктік саясаттың ұрдажығына, ұртоқпағына айналды. Халықтан алыс болды. Жалпы аудандық биліктерден бастап большевиктік билік халықпен байланысын үзіп алды. Халықпен байланысы үдеп кеткендерді, халықтың арасында көп жүргендерді ұлтшылға айналдырып жіберді. Рушыл деп қаралады. Кеңестік жүйе халықтың емес жоғарыдағылардың айтқанын істеуге бейімдеді. Меніңше ол кезде билікте отырған қазақ зиялыларын айыптаудың еш қажеті жоқ.
– ХХ ғасырдың басындағы 20 жылдың тарихына (1918-1938) әлі толыққанды баға беріп, тұтас ұлттың апатқа ұшыраған кезеңі ретінде тарихи тұрғыдан баға бере алмай келеміз. Неге?
– Бұл шынында да өте маңызды мәселе. Бізде қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні болғанымен, қасірет күні әлі күнге жоқ. Ұрпақ тарихты, халқымыз кешкен қиындықты ұмытпауы керек. 1938 жылға дейінгі тарихқа негізінде саяси тарих ретінде қарауымыз керек. Тарих ғылымдарының өзі де осы жылдары кеңестік биліктің жетегінде кетті. Авторитарлық биліктің айтқанымен жүрді. Бұл кезде көптеген жақсылықтармен қатар халқымызға қасірет әкелген дүниелер өте көп болды. Осы кезеңде алфавитті үш рет ауыстырдық. Халықты мәңгүрттендіре, орыстандыра түсті. Сондықтан бұл кезеңнің тарихтағы ең қаралы кезең екенін ұмытпайық. Ең бастысы, ол кезеңдерде де жақсылықтар болды ғой, университеттер ашылып, театрлар салынды емес пе деген сынды қысыр әңгімелерді доғаруымыз керек. Кеңестік тоталитарлық жүйенің соғысқа дейінгі саясаты әдебиетте, мәдениетте болсын қалай болса да қаралы саясат. Революция деп айту тым сыпайы. Біз большевиктік терроризмнің қасіретіне ұшырадық. Бізден басқа мынадай қасіретті көрген ел болса коммунистік партияға тыйым салар еді.
– Кеңес өкіметінің күштеп ұжымдастыру саясатының кесірінен қазақ халқының жартысына жуығы қырылғандығы тарихтан мәлім. Ендеше ашаршылық құрбандарын еске алудың нақты бір күні белгіленіп, ол күн ұлт қасіреті деп есептеліп, туымыз төмен түсірілетін кезең қашан туады деп ойлайсыз?
