50+ бастамасы немесе елу жастан асқандар жұмыспен қалай қамтылады?

Сәрсенбі, 8 мамыр 2013 1:35

Қазақстан әйелдерінің зей­неткерлік жасын көтеру мәселесі біраздан бері қоғамдағы қызу әңгімеге тамызық болуда. Зей­нетақы жүйесін жаңғырту – Елбасының өткен жылғы «Әлеу­меттік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты ба­ғыты» атты Жолдауында жә­не Үкіметтің 2013 жылғы 23 қаңтардағы кеңейтілген отыры­сында берген тапсырмаларын орындау мақсатында жүзеге асы­рылуда. Зейнетақы жүйесін жетілдіруге бағытталған заң жобасын қабылдау арқылы еліміздегі зейнетақы жүйесін бір ізге түсіріп қана қоймай, жалпы еңбек рыногындағы күрмеуі көп мәселелерді реттеуге мол мүм­кіндіктер ашылмақ.

Сәрсенбі, 8 мамыр 2013 1:35

Қазақстан әйелдерінің зей­неткерлік жасын көтеру мәселесі біраздан бері қоғамдағы қызу әңгімеге тамызық болуда. Зей­нетақы жүйесін жаңғырту – Елбасының өткен жылғы «Әлеу­меттік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты ба­ғыты» атты Жолдауында жә­не Үкіметтің 2013 жылғы 23 қаңтардағы кеңейтілген отыры­сында берген тапсырмаларын орындау мақсатында жүзеге асы­рылуда. Зейнетақы жүйесін жетілдіруге бағытталған заң жобасын қабылдау арқылы еліміздегі зейнетақы жүйесін бір ізге түсіріп қана қоймай, жалпы еңбек рыногындағы күрмеуі көп мәселелерді реттеуге мол мүм­кіндіктер ашылмақ. Осыған орай, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі «Зейнетақы жүйесін жаңғырту» туралы заң жобасын жасап шықты. Осы жоба негізінде зейнеткерлер жасын біріздендіру ісі қолға алынып, Үкімет пен Мәжіліс депутаттары жобаны мақұлдап, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мен Үкімет мүшелері халыққа жаңа жобаны түсіндіру ісімен айналысып кетті.

Халықпен жүздесу кезінде 50 және одан да жоғары жастағы азаматтарды жұмыспен қамту мәселесі көтерілуде. Яғни зейнет­керлік жасын біріздендіру жө­ніндегі арнайы комиссияға келіп түскен шағымдардың денін егде жастағы қазақстандықтар құраған.

Статистика агенттігінің мәлі­меттері бойынша, елімізде жасы 55-тен асқан жалпы экономикалық белсенді халықтың үлесі бар-жоғы 6,3%-ды құрайды. Демек, осы жастағы азаматтардың қоғамдық өмірге араласуы олардың жасы ұлғайған сайын азая бермек. Сол себепті, осы жас санатындағы азаматтардың өмірлік деңгейін арттыру, оларға жеткілікті зей­нетақы жарнасын жинақтауға және жұмыссыздықтың жалпы деңгейін төмендету үшін Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі 50 жастан асқан азаматтарды (бастама 50+) жұмыспен қамтудың кешенді жоспарын жасады.

Жобаны дайындау барысында, Халықаралық еңбек ұйымының (бұдан әрі – ХЕҰ) тәжірибесі де ескерілді. ХЕҰ-ның тәжірибесіне сәйкес, министрліктің алдын­да мынадай жүктемелер тұр. Жасы 50-ден асқан, жұ­мыс іс­тегісі келетін барлық адам­дар­дың жұмысқа орналасуына мүмкіндіктер беру, олардың әлеу­меттік, экономикалық және саяси үлесін мойындау, ауылды жерлердегі өмір сүру жағдайы мен инфрақұрылымды жақсарту, өмір бойы үздіксіз білім беру, қайта даярлау, кәсіби бағыт-бағдар беріп,  жұмысқа орналастыру жөніндегі қызметтердің қолжетімділігін арттыру, сон­дай-ақ, зейнетал­ды жастағы аза­маттардың тәжірибесін пайдалану.

Мәселен, Германияда 55 жас­­­тан асқан адамдар үшін жұ­мыс орындары квоталанады. Мұндай тәсіл арқылы кәсіп­кер­дің мүдделілігі артып, ег­де жастағы жұмыссыздарды ең­бекке араластыру мақсатында жаңадан жұмысқа қабылданған егде жастағы қызметкерлердің жалақысын субсидиялау көз­делген. Францияда ірі кә­сіп­орындар 50-ден асқан қыз­меткерлеріне жалақы мөлшерін сақтай отырып, ішінара жұмыспен қамтуды (қысқартылған жұмыс күні) ұсынады. Еуроодақ елдерінде қызметкер біліктілігін арттыру бойынша үздіксіз оқыту стратегиясы әзірленіп, бүгінде қолданысқа енгізілген. Болгария, Ресей Федерациясы, бұрынғы юго­славиялық Македония Республикасы мен Украинада егде жастағы жұмыскерлер ақысы төленетін қоғамдық жұмыстарға тартылған.

Бүгінгі күні Экономикалық ық­­­палдастық және даму ұйымына мү­ше елдердің жартысына жуығы зей­неткерлік жасты ұлғайтып жа­­тыр. Кейбірі жақын уақытқа жос­парлап отыр. Мысалы, Ұлы­бри­тания, Германия, АҚШ сияқты да­мыған елдерде зейнет жасы 67 жас­­тан кем емес. Ал, Жапонияда тіп­ті 70 жасты құрайды. Үдемелі ин­­­дустриялық-инновациялық да­­­­­­­­­му бағдарламасы шеңберінде әй­­­­­ел­дердің еңбегін кеңінен пай­да­­­­­лануға бағытталған жобаларды іске асыру, сондай-ақ 50 жас­тан асқан адамдар арасында кәсіпкерлікті дамытуға ынталандыру, оның ішінде «Бизнестің жол картасы-2020» бағдарламасы аясында ісін енді бастап жатқан кәсіпкерлерді қолдау қажет. Осы арқылы әйелдер өздеріне зейнетақыны көбірек жинауға мүмкіндік алады. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау ми­нистрі Серік Әбденовтің айтуынша, мұндай тәсіл зейнетақы мөлшерін одан әрі арттырады. Аталған жүйеге қосымша 5 жыл қатысқан тұлғаның зейнетақылық жинағы 15%-ға дейін өседі.

Тағы бір айта кететін жайт, әйелдердің зейнет жасын ұзарту  алдағы 2014 жылғы 1 қаңтардан бастап, зейнеткерлік жасты жыл сайын 6 айға ұлғайта отырып, 10 жылдың ішінде жүзеге асырылады. Айталық, жасы 58-ге келген әйел 58,5 жасында шық­са, 57-ге келген әйел 59-ында шығуы мүмкін. Осылайша, өске­лең ұрпақ зейнеткерлікке 63 жас­та шығуға бейімделе бастайды. Одан өзге, ауыр және қауіпті өн­діріс жағдайында жұмыс істей­тін адамдар үшін міндетті санатқа еңбекақы төлеу қорынан 5 пайыздық мөлшерінде ерікті кәсіптік зейнетақы жарналарын аудару қажет. Бұл ретте жұмыс берушіге жүктеме көбеймейді. Өйткені, кәсіптік зейнетақы жүйесіне аударылатын сома салық төлемдерін жүзеге асыру кезінде шегерімге жатқызылады.

Алайда, мұндай талап бар­лық адамдарға бірдей міндет жүктемейді. Қорда жиналған қаржысы жеткілікті болған әйел­дер сақтандыру ұйымдарымен зейнетақы аннуитет келісім-шартын жасау арқылы 50 жаста зейнеткерлікке шыға алады. Бұған қоса, 5 және одан да көп бала туған, оларды 8 жасқа дейін тәрбиелеп-өсірген әйелдер, егер еңбек өтілі 20 жылдан кем болмаса, 53 жас­та зейнетке шығу құқығына ие. Сондай-ақ, Үкімет тарапынан 1949 жылғы 29 тамыздан бастап 1963 жылғы  5 шілдеге дейін кемінде 10 жыл төтенше және ең жоғары радиациялық қатер аймақтарында тұрған, кемінде 20 жыл жалпы еңбек өтілі бар әйелдерге 45 жастан зейнетақы алуға мүмкіндік жасалмақ.

Статистика агенттігінің де­рек­теріне сәйкес, 2011 жылғы жасы 55-тен жоғары жұмыссыз азаматтардың саны 40,2 мың адамды құраған. Оның 19,5 мыңы қала тұрғындары, ал 20,7 мыңы ауыл тұрғындары. Ал 2012 жылы  бұл көрсеткіш 39,3 мың адамға азайған. Оның 15,7 мыңы қала тұрғыдары, ал 23,6 мыңы ауыл азаматтары болып отыр. Жоғарыда көрсетілгендей, ауылдағы жұмыссыздар саны қала тұрғындарына қарағанда өте көп. Осыған орай, министрлік «Жұмыспен қамту-2020» бағ­дарламасы шеңберінде егде жас­тағы қазақстандықтар жеке қосалқы шаруашылығын,  үй ең­бегін дамытумен, мал ша­руашылығы, өсімдік өсіру және өнімді қайта өңдеу, көркем шығармашылық және қолөнер жөніндегі жобаларын қолдау ісін алға тартып отыр. Себебі, әлемдік тәжірибе көрсеткендей, егде жастағы азаматтардың қа­тысуымен жасалған жұмыстар әрқашан да өз жемісін беріп қана қоймай, мемлекеттің эко­номикалық өсуіне де ықпал етеді.

«Агробизнес-2020» бағ­дар­ла­масына қаржылық қызметтер мен жаңа технологияларға ег­де жастағы фермерлердің қол- жетімділігін арттыруға мүм­кіндіктері ашылмақ.

Сондай-ақ, қашықтықтан жұмыспен қамту нысандарын пайдалану, оның ішінде шағын және микрокәсіпорындарды қолдау, ауыл кооперативтерін, отбасылық фермаларды құру арқылы жұмысқа орналастыруға жәрдемдесу шаралары ұсынылады. 50 жастан асқан адамдарды жұмысқа орналастыру үшін жұмыс орындарын квоталау жөніндегі еуропалық іс-тәжірибелерін енгізу, мемлекеттің қатысуымен бюджеттік мекемелер мен кәсіпорындарда жұ­мыс істейтін осы санаттағы қыз­меткерлердің біліктілігін арттыру қарастырылады. Оларды жұмысқа орналастыруды, жұмыс орындарын сақтау, лайықты еңбек жағдайларын жасау­ды қамтамасыз ету үшін бас са­лалық, өңірлік келісімдердің, ұжымдық шарттарға өзгерістер енгізуі ұсынылуда. Осыған орай үкіметтік емес ұйымдардың рөлі арта түспек. 50 жастан асқан адамдарды жұмыспен қамтамасыз етуге үкіметтік емес сектордың, жұмысқа орналастыру жөніндегі жеке агенттіктердің қатысуын ынталандыру үшін мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстар да бө­лінеді.

Зейнеталды жастағы адамдарды жұмысқа орналастыру және жұмысын сақтап қалу кезінде кемсітушілікті болдырмауға бағытталған кепілдіктер жө­нінде Еңбек кодексіне тиісті өзгертулер мен толықтырулар енгізіледі. «Кешенді жоспарда кәсіподақтардың көмегімен ұйымдастырылатын заң та­лап­тарының орындалуына  қо­ғамдық бақылау жасала­­ды. Жобада көрсетілгендей, жалпы жұмыссыздарды, оның ішінде жасы 50-ден асқан азаматтарды жұмыспен қамту үшін 2020 жылға дейін 508 мың адам жұмыспен қамтылады. Сонда елдегі жұмыссыздық деңгейі 5 пайызға төмендемек», дейді Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі.

Мемлекет ашық әңгіме ре­тінде әрбір азаматқа қатысты жағдайларды қарастыруда. Өйткені, әсіресе, жасы егде тарт­қан адамдар әрбір өзгеріске, жаңалыққа сенімсіздік танытып, күдікпен қарайды. Сол се­бепті, жасы 50-ден асқан азамат­тарды жұмыспен қамтудың ке­шенді жоспары әрбір азаматтың жағдайын жақсартуды көздейді. Жинақталған зейнетақының сақталғандығы, жұмыс орын­дарының сақталуы, жаңа орнықты зейнетақы жү­йесін қалыптастыру кез келген қазақстандық пен мемлекетке ауадай қажет дүние.

Мереке ТАҢАТАРОВ.

–––––––––––––––––––

Суретті түсірген

Ерлан ОМАРОВ.