Халықаралық Еңбек ұйымының конвенциясы балалар еңбегі дегенге олардың білім алуына кедергі келтіретін, денсаулығына қауіпті жұмыстардың бәрін жатқызады. Осы Конвенцияға сәйкес 18 жасқа толмағандардың бәрі «бала» категориясына енгізілген. Халықаралық құжат олардың денсаулығына, психологиясына зиянды дүниелердің бәрімен айналысуға тыйым салады. Бұлардың қатарында қолмен істелетін ұзақ мерзімдік жұмыстар, ауыр жүктерді арбамен итеріп тасымалдаулар және т.б. енеді. Сонымен бірге ауа райының ыстығы мен суығындағы барлық жұмыстарға да тыйым салынған.
Балалардың еңбегін қанауға жол бермеуді, оларды ауыр жұмыстарға салмау дегенді кешегі Кеңес Одағы ескерген жоқ. Алаңсыз өсуге, ойнап-күлуге, еркелеуге, күлуге тиісті балдырғандарды қара жұмысқа жегу – адамдық құқынан айыру екенін, азаматтық талабын аяққа басу екенін кеңестің басшылары ойлаған емес. Әсіресе, елдің шеткергі аймақтарындағы одақтас республикаларда балалардың «ауыр жұмыстан қашпай» еңбек етуін насихаттап, оларды тіпті ынталандырып отыратын шаралар да белгіленген. Мысалы, 11 жасар тәжік қызы Мамлакат Нахангованы екі қолымен мақта жинап, «стахановшы» болды деп мадақтап, 1935 жылы оған Ленин орденін де берген еді. Оның сол кездегі мемлекет басшыларымен түскен суреттері әрбір мектептің қабырғасына ілініп, жеткіншектерге үлгі етілетін.
Біздің елімізде де жиын-терім кезінде, әсіресе, мақта жинауда жас балалардың еңбегін қанау аз болған жоқ. Олардың үлкендермен бірге төккен теріне де болмашы ғана еңбекақы жазылатын. Әрине, баланы еңбекке баулу керек, бірақ оларды ауыр жұмысқа салмай және тек шектеулі уақытқа ғана жеңіл-желпі еңбекке жұмсап, қалған кезде демалыс сағаттарын ұйымдастыру ешкімнің ойына да келмейтін.
Халықаралық еңбек ұйымының деректеріне қарағанда, қазір әлемде 152 миллион бала ауыр еңбекпен айналысуға мәжбүр екен. Бұл әлемдегі әрбір 10-шы жас бала жұмыс істеуде деген сөз. ЮНИСЕФ-тің деректері бойынша, соның ішінде 73 млн бала аса қауіпті жұмыстарға тартылған. Олар экономиканың барлық секторында жұмыс істейді, соның ішінде ауыл шаруашылығында әрбір он баланың жетеуі еңбек етеді екен. Осы деректер Германияның Кельн қаласында «Балалар еңбегін қанауға қарсы күрес күнін» атап өтуге арналған халықаралық жиында атап өтілді. Бүгінгі таңда балалар еңбегін қанауда Африка құрлығы алда келе жатыр. Онда 72 миллион бала өмірлік нәпақасын өзі табуға мәжбүр. Балалары жұмыс істеуге мәжбүр болған екінші құрылық Азия, мұнда 62 миллиондай бала жұмыс істейді.
Аталған жиында ЮНИСЕФ-тің Германия филиалының басшысы Кристиан Шнайдер: «Балалардың жұмыс істеуін сынап және оған тыйым салу аздық етеді», деді. Оның айтуы бойынша, барлық елдердің өкіметтері, азаматтық қоғамдары мен ұйымдары балаларды жұмыс істеуге мәжбүрлейтін себептерге қарсы күресуі керек. Бұл себептердің қатарына кедейшілікті, оқу-білімге қол жеткізе алмаушылықты, жетім-жесірлерге деген қамқорлықтың төмендігін қосуға болады.
ЮНИСЕФ мамандарының айтуына қарағанда, 2000 жыл мен 2016 жыл аралығында балалардың жұмыс істеуі күрт төмендеп, 246 миллионнан 152 млн адамға дейін азайған. Бірақ бұл төмендеудің қарқыны соңғы жылдары тоқырап қалған. Егер осы қарқын жалғаса беретін болса 2025 жылы әлі де 121 миллион балалар мен қыздар жұмыс істейтінін есептеп шығарылған.
Балалар еңбегін саууда ТМД елдерінің арасынан Тәжікстанның алда келе жатқандығы да халықаралық ұйымның назарына іліккен. Мәселен, Тәжікстанда 200 мыңнан артық бала өзін және отбасын тамақтандыру үшін жұмыс істеуге мәжбүр. Осы елдің базарларында балалардың жұмыс істеуі тұрақты көрініске айналған. Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) мәліметтеріне қарағанда бұл елдің миллионға жуық азаматы еңбек миграциясымен шетелге кетіп, жұмыс істеуге мәжбүр болғанда олардың орындарын жас балалар басады екен. Тіпті, шетелде жұмыс істеуге де мәжбүр болған 14-15 жасар жеткіншектер жетерлік көрінеді. Мәселен, Сафар Сабиров деген азамат 15 жаста ағасымен бірге Мәскеуге барып, Черкизов базарында күні бойы жұмыс істегенін айтады. Соның ішінде күні бойы машина жуу, ауыр жүктерді арбалап тасу сияқты жұмыстармен айналысқан. Тек осы базар жабылған соң ғана еліне келген екен.
ХЕҰ Орталық Азиядағы өкілі Мухайе Хосабекованың айтуына қарағанда, бүгінгі таңда Тәжікстанда бір күнде 9 мыңға жуық 15 жасқа дейінгі бала тамағын асырау үшін жұмыс іздеуге мәжбүр. «Бұл өте қауіпті көрсеткіш. Олардың қайда түнеп, қалай тамақтарын асырап жүргенін арнайы зерттеу керек», деді ол.
Айта кетейік, Қазақстанда балаларды ауыр жұмыстарға салу мен экономикалық тұрғыдан қанауға қарсы құқылық база қаланған. Еліміз баланың құқын қорғау туралы барлық халықаралық құжаттарға қол қойған.
