Солтүстік Қазақстан өңірінде 30 мыңнан астам кәсіпкерлік нысан тіркелген. Былтыр олар өндірген жалпы өнім мөлшері 600 миллиард теңгеге жетіп, өсім 3,6 пайызды құраған. Барлық салық түрлерінің 56 пайызы осы саладан түскен. Алайда, талдау көрсетіп отырғандай, шағын және орта бизнес өкілдерінің 40 пайыздан астамы сауда-саттықпен ғана шектеліп жүр. Былайша айтқанда, соншалықты маңдай терді, ерік-жігерді, ұйымдастырушылық қарым-қабілетті қажет ете қоймайтын алып-сату секілді тірлікке байланып қалған тәрізді. Жеңілдетілген несие беретін бизнестің жүзден аса нұсқасы бола тұра, көбіне сауда нүктелерін ашуға ұмтылыстары түсініксіз. Керісінше, өндірісте еңбек ететіндері – 4-5, ауыл шаруашылығында жүргендері 20 пайыз ғана. Демек, бұдан күнделікті тұтынатын тауарлар мен азық-түлік түрлерін өндіруге деген құлшыныс, талпыныс ширата түсуді қажет етеді деген қорытынды шығаруға болады.
– Елімізде жеңілдетілген несие бағдарламасына 600 миллиард теңге бөлінді. Ал облыста бар болғаны жарты миллиард теңгенің төрт жобасы ғана мақұлданған. Бұл – мүлдем мардымсыз көрсеткіш. Мемлекеттік қолдау тетіктері жетерлік, мәселен, өткен жылы тексерістер саны 30, биыл 10 пайызға қысқарды. Қызмет көрсету үдерістері автоматтандырылып, жаңа технологиялар енгізілді. Соған қарамастан кәсіпкерлердің белсенділігі әлі төмен. Қолдағы мүмкіндіктер жете пайдаланылып отырған жоқ, – деген аймақ басшысы Құмар Ақсақалов бизнестің дамуын тежейтін бірқатар кедергілерді атап көрсетті. Солардың бірі көлеңкелі экономикамен ымырасыз күрес болып табылады. Ақшалай төлемдердің қысқаруы көлеңкелі бизнес пен жемқорлықтың азаюына біршама әсер еткенімен, 5600 сауда орнының тек 1,5 мыңында ғана посттерминал орнатылған. Ай сайын 27 миллирд теңге мөлшерінде еңбекақы түссе, 22 миллиарды ақшалай өтеледі. Қолма-қол емес төлемдердің үлесі 16 пайыз төңірегінде ғана. Жеке сектор иелері тапқан табысты өндіріске бағыттап, еңбекақыны өсірудің орнына қаражатты да шығындарға қосып қояды. Барлық табыстың 83 пайызы, шамамен 403 миллиард теңге капиталды, басқа да залалдарды өтеуге жұмсалады. Ал салық пен жалақыға тек 10 пайыз ғана бағытталады. Айырмашылық 8 есе. Бұдан кейін табысты жасыру, салықтан жалтару сияқты келеңсіз жайттар белең алмағанда қайтеді?
Жиында Швецияда кәсіпкерлердің тек екі пайызы ғана қолма-қол ақшаны қолданатыны мысалға келтірілді. Дамыған елдер Q-код арқылы да сауда жасайды.
Мемлекеттік қолдаудың үлкен сұранысқа ие екенін мына цифрлар да айғақтайды. «Бизнестің жол картасы-2020» бағдарламасын жүзеге асыру мақсатымен 2017-2019 жылдар аралығында 6,4 миллиард теңге бөлінген. Субсидиялауға, кепілдендіруге, гранттық қаржыландыруға қарастырылғаны – 4,6 миллирд теңге. Осылай бола тұра, банктер бөлген қаржының 27 пайызы ғана шағын және орта бизнеске арналған. Әсіресе, ауылдық жерлерде тұратын азаматтардан келіп түсетін бизнес-жоспарлар жоқтың қасы. Аққайың, Жамбыл, Тимирязев, Ақжар аудандары 3-4 жоба ұсынумен ғана шектелген. Уәлиханов ауданы соңғы он жылдың ішінде субсидиялау құралдары бойынша мүлдем іске кіріспеген. Өткен жылы 83 солтүстікқазақстандық шаруаға тиісті субсидия берілмесе, осындай оғаш жайт биыл да орын алған. Шал ақын ауданындағы іскер жан 23 миллион теңге қаржыны рәсімдей алмай біраз сергелдеңге түскен. Өкінішке қарай, мұндай бюрократтық кедергілер аз кездеспейді.
Келер жылдан бастап жүзеге асырылатын үшінші индустрияландыру бағдарламасының басты ерекшелігі сол, ендігі басымдық шикізаттан мүмкіндігінше дайын өнім шығарып, сыртқы нарыққа жол ашатын өндірушілерге көрсетіледі. Кәсіпкерлер келісімде көрсетілген шарт-талаптарды орындамаса, қаражат кері қайтарылатын болады. Жасыратыны жоқ, сөрелерде көздің жауын алатын азық-түлік, киім-кешек, жиһаз, электроника, тағы басқа заттар мен тауарлар облысқа сырттан жеткізіледі. Жылына 4,5 миллион доллардың құрғақ сүт әкелінеді. Аграрлық өңір екенімізге қарамастан, шұжық пен ет өнімдері де шеттен тасымалданады. Оның басты бір себебі өңдеуші кәсіпорындардың аздығына келіп тіреледі. «Бастау-Бизнес» жобасы аясында білімдерін жетілдіріп шыққан ауылдықтардың төрттен бірі ғана өз кәсібін ашқан. Оның өзінде көбіне сауда-саттық сияқты жеңіл түрлерін таңдап алғаны байқалады.
Бескөл кентінің тұрғыны Жанат Ғаббасов үй құстарын сатып алуға қаражаты жеткіліксіз болып, мемлекет көмегіне сүйенген. Қазір асыл тұқымды үйрек пен қазды өсіруді бір кісідей меңгеріп алған. Бастапқыда Башұртстаннан жеті түрлі құстың 2400 балапанын әкелсе, кейін тағы 2 мыңына тапсырыс берген. Мұндай жаңашылдықты қолдаушылардың қатары әзірге селдір.
Жасыратыны жоқ, сөрелерде көздің жауын алатын азық-түлік, киім-кешек, жиһаз, электроника, тағы басқа заттар мен тауарлар облысқа сырттан жеткізіледі. Жылына 4,5 миллион доллардың құрғақ сүт әкелінеді. Аграрлық өңір екенімізге қарамастан, шұжық пен ет өнімдері де шеттен тасымалданады. Оның басты бір себебі өңдеуші кәсіпорындардың аздығына келіп тіреледі.
Тұрғындардың күнкөріс деңгейіне тікелей әсер ететін жалақының орташа мөлшері көңіл көншітпейтініне бірнеше мысал келтірілді. Былтыр бұл көрсеткіш 110 мың теңге болса, қазір 113 мың теңгенің маңайында ғана. Соңғы бірнеше жыл бойы елімізде көш соңында келеді. Өндіріс саласындағылар екі есе төмен еңбекақыны қанағат тұтуға мәжбүр. Өңір құрылысшыларының орташа жалақысы – 125 мың теңгені құраса, республикада 214 мың теңге. Жергілікті құрылыс көлемі артқанымен, нәтиже байқалмайды. Себебі, жеке компания басшылары тарапынан ешқандай нақты шаралар қабылданбайды. Дәл осындай көрініс ауыл шаруашылығында да қалыптасқан. Қостанай, Ақмола облыстарына қарағанда өнімділік көбірек, ал жалақы деңгейлес. Бұл ретте аймақ басшысы мемлекет тарапынан көрсетілетін қолдауды, атап айтқанда, шағын және орта бизнес өкілдері үшін салық амнистиясын ұтымды пайдалануды ұсынды. Салық амнистиясы бойынша 1,6 миллиард теңге қаржы бөлінген. Рақымшылыққа 733 заңды тұлға іліккен. Олардың жалпы сомасы 105 миллион теңге болатын өсімпұлы кешірілген. Соған қарамастан кәсіпорындар жалақы жөнінен жарты мыңға жуық адамға 95 миллион теңге берешек. 2662 тұлғаның шотына 467 миллион теңге аударылмаған. 1900 жеке ұйым міндетті әлеуметтік сақтандыруға төлем жасамаған.
– Құрылыс саласына бөлінетін қаражаттың 70 пайызы облыс қазынасына тиесілі. Құрылыс материалдары мен еңбекақыға берілген қаржыны өз пайдасына үнемдейтін басшылардың әрекетіне еш төзуге болмайды, – деген Құмар Іргебайұлы төмен еңбекақы тауар айналымына кері әсерін тигізіп отырғанын, сондықтан оның өсімін жүйелі түрде қадағалап отыратын ведомствоаралық комиссия құруды тапсырды. Егістік алқаптары бірдей, ал еңбекақысы мен өнімділігі әртүрлі шаруашылықтарды мысалға келтірді. 3,9 мың гектар жері бар «Прометей-Агро» 4 мың гектар алқапқа астық өсіріп жүрген «Ключевоеге» қарағанда жалақыны 2,5 есе көп төлеген, өнімді 2 есе артық алған. «Дайындық-Агро» мен «Черкасское-Агрода» 7 мың гектардан жер бар. Алғашқысының жұмысшыларына лайықты жалақы белгіленген. Соңғысында керісінше.
Шетін мәселенің бірі азық-түлік өнімдері мен азық-түлік емес тауарлардың сапасына қатысты. Көрсетілетін қызметтердің сапасы мен қауіпсіздігіне бақылау департаменті жыл басынан бері сынамасы алынған 2 мыңнан астам тауарлардың бестен бірі халықаралық стандарттарға сай емес деген қорытынды берген. Бір айда ғана 400-ге жуық азық-түлік өніміне зерттеу жүргізіліп, 17 пайызы техникалық жарамсыз болып шыққан.
Қ.Ақсақалов кәсіпкерлердің әлеуметтік жауапкершілігін, қоғамдық белсенділігін арттыру маңызды міндет болып қала беретінін, жаңа жұмыс орындарын ашу, лайықты еңбекақы төлеу, тұрғындардың өмір сапасын арттыруға атсалысу олардың басты борышы екенін тағы бір еске салды.
