Құм астындағы қалашық

Аңызға сүйенсек, Асанқайғы Еділден бері көшкенде бірнеше жүз адаммен бірге сол жерге үй салып, он жыл отыр­ған. Мұрат Мөңкеұлы «Үш қиян» толғауында:

Ақтөбе мен Қорғанша,
Асанқайғы бабаның
Қызыл тастан үй салдырып,
Он жыл тұтас отырып,
Әңгіме құрып кеткен жер, – деп жырлайды. Мұн­да Асан­қай­ғы бабамыз оты­рып кетсе, онда қала XV ға­сыр­да салынған болады. Ал ақын Шынияз Шанайұлы Қор­ған­ша­ны салдырған Нұралы хан деп жырға қосады.
Хан болған одан кейін Нұралы еді,
Хан ауылын Сырым шауып тоздырғанда,
Ақылды Алдар биден сұрап еді.
Тұрғызып Тайсойғаннан Қорғаншаны
Он жылдай мекен еткен тұрағы еді, – деген. Бұл жырды негіз қып алсақ, қала XVIII ға­сырдың екінші жартысына тиесілі болады. Атырау облысы тарихи мәдени мұраны қорғау, қалпына келтіру және пайдалану жөніндегі мемлекеттік инс­пек­ция басшысының орынба­са­ры Фархад Байдәулетов: «Қор­ғанша қаласына археолог Марат Қасенов қазба жұмыс­та­­рын жүргізіп, шаһар­дың XV-XVIII ғасырларда салынғанын анықтады», дейді.

Тарих ғылымдарының кандидаты, археолог Марат Қа­сенов­тің айтуынша, Қор­ған­ша туралы жазба деректер сақтал­ма­ған. Тек ел аузындағы жыр-дас­тандар мен аңыздарда ғана ежелгі шаһардың аты аталады. Қалада қарауыл мұнарасы болған деген де аңыз бар. Қала құрылысы мен қорғаны шикі кірпіштен қаланған. Көлемі мен қорғанның биіктігіне қа­рап, оның қорғаныс қызметін атқар­ғанын аңғаруға болады. Жаугершілік кезінде осы жерге алыс-жақыннан адамдар келіп тығылып, қамал үстіне шыққан садақшылар жауды қамалға жеткізбей қырып отырған.

Облыстық тарихи-мәдени мұ­­раны қорғау, қалпына кел­­тіру және пайдалану жө­нін­­дегі мемлекеттік инспек­ция басшысының орынбасары Фархад Байдәулетов: «Қорғаншамен қатар айтылатын Ақтөбе деген де қала бар», дейді. Ол Қорғаншаның солтүстік шығы­сында 8 шақырым қа­шық­­тықта орналасқан. Құм төбе­лі биіктік. Бұл төбеден құмыра, шыны сынықтары, құл­пытас табылды. Ақтөбе мен Қор­ғанша қаласының орны анық­талып, қазба жұмыстары жүргізілді. Академик Әлкей Марғұлан мұндай қалаларды «жан қор­ғай­тын қамал» деп атаған екен. Тарихшылар кіші жүздің Әбіл­қайыр, Нұралы секілді басқа да хандары мен билеушілерінің қала-мекендері болғанын, олар осы ордаларда тұрып, билік жүргізгендерін айтады. Талай тарихты топырақ астына жасырған Қорғанша қаласы туралы әзірге белгілі тұстар осы.

Атырау өңіріндегі тарихи мұралардың 4-еуі респуб­ли­ка­лық, 313-і жергілікті қорғалу тізіміне енген. Одан бөлек тағы 775 нысан алдын ала есепке алу тізіміне қосылды. Бір атап өтерлігі, соңғы бес жылда жаңа­дан 500-ге жуық ескерткіш табылды. Бұл өлке тарихын танып-білу бағытында жасалып жатқан жұмыстардың нәти­же­лі­лі­гін көрсетеді.

АТЫРАУ