Бұл қазіргі Атырау қаласының маңындағы жаңадан бой көтерген «Жұлдыз» шағын ауданының тұсы. Жолыңыз түсіп бара қалсаңыз, топырақ астынан аршылып алынған көне қаланың орнын көре аласыз. Өткен ғасырдың елуінші жылдарында теңіздің беті қайтып, қоныс қалдықтары жер бетіне шыққан.
Бұл жерді алғаш рет 1960 жылдары мұнайшы-геолог Сапар Қарымсақов пен өлкетанушы ғалым Вячеслав Афанасьевтер анықтапты. Тарихшылардың деректеріне сүйенсек, қалада көптеген қолөнер шеберханалары болған. Жергілікті халық сауда керуендеріне қызмет көрсеткен. Бүгінде облыстық тарихи-өлкетану музейінде сақтаулы сүйек жүзіктер мен тарақтар, білезіктер, ыдыстар, шыны тұмарлар, моншақтар ежелгі ақтөбеліктердің қолөнерге қаншалықты мән бергенін көрсетеді. Жергілікті өлкетанушы Афанасьев Алматыдан келген археолог Мершиевпен бірге барып, зерттеу жүргізеді. Мершиев мұны ортағасырлық қала деп табады. Оған дейін Атырауда ортағасырлық бір ғана қала – Сарайшық болды деп есептеліп келген. Ақтөбе мен Сарайшық қаласының арасы елу шақырым. Сарайшықтан шыққан керуендер Ақтөбеде тоқтап, демалып кетеді. Бұл жер керуен сарай қызметін де атқарған.
Өткен ғасырдың 73 жылдары Мәскеуден археолог Галкин келіп, қазба жұмысын жүргізіп, ондаған кварталды ашады, үйлердің орындары, шеберханалар, сауда орындары бар екенін көреді де, сол кездегі қолөнершілердің қаласы деген қорытынды айтады. Оның зерттеуі бойынша, қала XIV ғасырларда өмірін тоқтатқан. Тасқын судың кесірінен адамдар қаладан көшіп кеткен. Бұл қала туралы италиялық саяхатшылар да жазған екен, картада Лаэти деп белгілепті. Ескі кенттің орынын зерттеу жұмыстары өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары тоқтап қалды. Араға 20 жыл үзіліс салып атыраулық археологтер бұл мекенге көңіл бөлді. Соңғы жылдары облыстық тарихи-өлкетану музейі мен Халел Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің студенттері қазба жұмыстарын жүргізіп келеді. Биыл да универсиеттің тарих мамандығында оқып жатқан студенттер тәжірибелерін осы жерде тәжірибеден өтті. Оларға жетекшілік еткен тарих ғылымдарының кандидаты, археолог Марат Қасенов: «Ақтөбе-Лаэти – мемлекетпен қорғалатын мұралар тізіміндегі қала, сондықтан да оның ашылмай жатқан құпия сырларын зерттеу жұмыстары назардан тыс қалмайды», дейді.
Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру», «Ұлы даланың жеті қыры» бағдарламалық мақалалары аясында ортағасырлық қала орнына екі ай бойы қазба жұмыстарын жүргізген облыстық тарихи-өлкетану музейі 100-ге жуық жәдігер тапты. «Олардың қатарында диірмен тас, қаз-қалпында сақталған ядро, екі үлкен құмыра, қыш ыдыстар мен көзелер, шығырлар мен шырағдандар, әшекей бұйымдар бар, дейді музей басшысы Рашида Харипова. Ақтөбе-Лаэтидің басқа ортағасырлық қалалардан ерекшелігі – ол өндірістік қала ретінде танылған. Түрлі металл өңдейтін орындар, әйнек, зергерлік бұйымдар жасайтын шеберханалар болған. Қазба орнынан табылған жәдігерлер қайта қалпына келтіру жұмыстарынан кейін музейге қойылады».
Ақтөбе-Лаэтиден бұған дейін де 500-ден астам жәдігер табылды. Қойнауына талай ғасырдың сырын бүгіп жатқан бұл жер толық зерттеліп, аспан асты музейіне айналса, тіпті жақсы болар еді. Әзірге ол да уақыт еншісіндегі әңгіме.
АТЫРАУ
