ҰИА академигі, экономика ғылымдарының докторы Оразәлі Сәбден жаһандық дағдарыстың себеп-салдарын идеялар тапшылығымен байланыстырады. Экономист-ғалым таяуда Санкт-Петерборда өткен экономикалық форумда әлемнің саяси көшбасшылары көтерген мәселелердің идеялар тапшылығымен байланысты болғанын жеткізді. Жер бетінде өршіп тұрған сауда соғысы, Американың Қытайға, Еуропаға салған санкциялары әлемнің бір бөлшегі ретінде Қазақстанға да әсер етіп отыр.
«Бүгінде өркениетті елдер үшін текетірестерді білім мен ғылымға сүйеніп, дипломатиялық, тіптен мегадипломатиялық жолмен шешу жолдары кемшін. Көптеген елдер тез баюды мақсат еткен трансұлттық компаниялардың ықпалында кетті. Тауарын сату мен байлыққа ұмтылуды мақсат ете отырып, жаңа технологияларды руханияттан өзге салаларға, мысалы қару-жараққа жұмсап жатқаны алаңдатады. Оған дәлел ретінде АҚШ-тың бүгінде дүние жүзіндегі қару-жарақ бойынша үлесінің 55 пайыз екенін айтсақ та жеткілікті» деген Оразәлі Сәбденұлы миллиардер Б.Гейтстің байлықты көздеудің, кедей мемлекеттерге үстемдік жасаудың салдарынан адами, рухани капиталдың шетке ығысып қалғанын мойындап, қайырымдылық мақсаттарға қаржы бөле бастағанын атап өтті.
«Кризис» деген түсініктен үрейі ұшып өмір сүретін қоғамның жаңа кезеңге аяқ басатын сәті туды деп білетін экономист-ғалым ел Президентінің нақты тапсырмалар жүктеп, әр салаға жеке назар аударып отырғаны осындай бастаманың айғағы дейді. Мұндай жағдайда Президентке қалың бұқараның қолдауы қажет. Осы орайда ел экономикасының қазіргі жай-күйі қандай, Ұлттық қорымызда қанша қаражатымыз бар, қаншасын шашау шығарып алдық, т.б. сұрақтарға жауап бере отырып, Үкімет пен халық арасындағы ашық диалог жолға қойылуы қажеттігін айтады. Бүгінде мемлекеттің дамуын тұралатып тұрған жемқорлықпен күресті күшейтіп, технологиялық бағыттарға, руханият саласына және де басқару жүйесіне аудит жасайтын кез келді. Әрине жемқорлықпен күресте зайырлы мемлекет ретінде Қазақстанда жазалаудың ауыр түрлері қолданылмасы анық. Дегенмен де Грузия, Сингапур сияқты елдердің тәжірибесіне, Қытай сияқты қарқынмен дамып келе жатқан елдердің бағыт-бағдарына назар аударған жөн. Осы тұста (дегенмен де руханият саласында Қытайды үлкен мәселелер күтіп тұр. – О.С.) өткен ғасырдың 90-жылдарымен салыстыра отырып, Қытай елінің бүгінгі даму қарқыны жайына тоқталған Оразәлі Сәбденұлы «Біз демократиялы ел боламыз деп Батысқа жалтақтап жатқанда, Қытай Кеңес одағының стратегиялық жоспарлы экономикасын, Батыстың нарықтық жүйесін алып, кіші кәсібін дамытты. Конфуций ілімін негізгі идеологиясына арқау етті. Ал біз Абайды әлі зерттеп бола алмай жүрміз» дейді. Ал батыстан Скандинавия мемлекеттерінің тәжірибесінен үлгі алуға болады. Норвегия, Финляндия сияқты елдерде адамның өмір сүру деңгейі жоғары. Әлеуметтік инновациясы қарқынды дамыған бұл елдерде әр тұрғынына бекітілген норматив бар. Бес миллион халқы бар Финляндияда жүз мыңнан астам үкіметтік емес ұйымдар жұмыс істейді. Яғни, әрбір 30-40 адамға бір қоғамдық ұйым бар деген сөз. Әртүрлі мәселені көтерген ұйымдардың әлеуметтік ұсыныстарына орай әкімшілік тарапынан гранттар бөлінеді. Осындай озық тәжірибелерге арқа сүйей отырып, халықтың билікке қызмет етуі қажет деген пікірден арылатын кез келді. «Президент тарапынан қоғамның кереғар жайттарын «сыпырғышпен» тазалағандай нақты міндеттер жүзеге асса, кәсіби мамандар қоғамның дамуына жұмыс істей бастаған болар еді» деген экономист-ғалымның айтуынша, бүгінде әр адам қоғам үшін алаңдауы қажет екенін түсініп қалғандай. Ал бұл үшін ҮЕҰ жұмысын жандандырып, жергілікті өзін-өзі басқару туралы арнайы заңды қабылдау қажет. Сондай-ақ Қоғамдық кеңестердің жұмысына да тың серпіліс жасайтын кез келді. Оның құрамында табанының бүрі бар, елі мен жері үшін күйетін азаматтар жұмыс істегені абзал.
«Халыққа керегі – жайлы өмір, қалыпты тіршілік. Басында баспанасы болса, тегін оқуға қолы жетіп тұрса, зейнетақысы мен жалақысын уақытында алып отырса, тұрақтылықтың кілті осында жатыр. Дәл осы әлеуметтік меже еліміздің экономикасы төмендеп кеткен жағдайда да өз қалпын сақтап тұруы тиіс. Дамыған сайын халықтың тұрмысы да жақсара түсетіні заңдылық. Мұның байыбын ұғынғанда ғана Үкіметке қол жаймай, республиканың әрбір тұрғыны қарекет жасай бастайды. Халық пен Үкімет арасындағы байланыс арқылы әлеуметтік қалып жасалып, халықты экономикамен тығыз байланыстыратын кез келді», дейді О.Сәбденұлы.
Әлі күнге дейін шикізат елінің қатарында тұрған Қазақстанда өндірісті әртараптандыру арқылы өңдеу салаларына мән берудің әлеуеті зор. Шағын кәсіпке де үлкен қолдау қажет. Осы тұрғыдан алғанда кіші инновациялық кәсіпке қолдау көрсету, саланы дамытуға дем беретін заң қабылдау қажеттілігі тұр. «Экономиканың діңгегі кіші кәсіпті қолдауда жеңілдетілген несиелер тетіктері де қарастырылуы тиіс. Мемлекеттің «Қазақстан – 2050» стратегиясында кіші кәсіптің ІЖӨ үлесін 50 пайызға дейін көтереміз деген жоспарымыз бар. Дамыған елдерде бұл көрсеткіштің 60-65 пайыз екендігін ескерсек, біз 20 пайыздан арыға бара алмай отырмыз» деген ойын бөліскен ғалым бүгінде ауыл шаруашылығының бренді – мал өнімдері мен бидай өндірісіне басымдық беру қажет екенін айтады.
– Әзірге мұнай мен газға бай елміз деп бөркімізді аспанға лақтырып отырмыз, алайда оның да сарқылатын кезі келеді. Сондықтан басымдықты ауыл шаруашылығына бұру керек. Осы орайда «Самұрық» агрохолдингін мал және бидай өнімдерін дамытатын екі корпорацияға бөлген абзал. Кезінде Тұрар Рысқұловтың өзі еттің валюта екендігін айтып, ет өнімдерін Еуропаға сатып, түскен қаржыға ауыл өндірісіне мамандар даярлау мәселесін көтергенін білеміз. Міне, осы мәселе әлі күнге дейін өзекті. Яғни, жерді бірлесіп игерудегі кооперацияның тиімді екендігін мойындайтын кез жетті. Салаға қатысты заң бар болғанымен, бұл құжаттың өміршеңдігін көрмей отырмыз. Үкімет тарапынан ауыл шаруашылығына қаражат көптеп бөлінуде, алайда ол қарапайым шаруаларға қолжетімсіз. Бұл жерде де жемқорлық белгілері жеткілікті екені дәлелдеуді қажет етпейді. Шетелдер тәжірибесінде әкімшілік жанында арнайы қор бар, міне осы қор кіші кәсіпкерлікке қолдау көрсетіп, аяғынан нық тұрғанша көмектесіп отырады.
Жұмыс орындарын құру, білім саласын дамыту – әлеуметтік қолдаудың басты тетігі. Ауылды жерлердің өзінде жұмысқа орналасу үшін пара беретін жағдайлар анықталуда. Ауылдарда мектептер жайнап тұр, бірақ білім жоқ, білікті маман жоқ. Жұмыс істемейтіндер салық төлесін деп негізсіз тағы бір талап шығарып қойдық. Міне, орын алып отырған осындай кереғар жайттар қоғамның дамуына тұсау болып отырғаны анық. Бұл жерде адам құқығына қол сұғып, қиянат жасап отырған кейбіреулердің өз ісіне жауап беретін уақыты келді.
Эльвира СЕРІКҚЫЗЫ,
«Еgemen Qazaqstan»
АЛМАТЫ
