Бар қазақтың басын қосатын жазу
Жұма, 18 қаңтар 2013 7:57
Елбасының Қазақстанды әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына қосу жөніндегі алға қойған асқақ та ауқымды мақсатының жүзеге асуы анық. Бұған Қазақстанның әлеуеті де, экономикалық мүмкіндігі де толық жетеді. Жолдауда мұның бәрі жан-жақты талданып көрсетілген. Енді осы үлкен міндетті бүкіл халқымыз айқын жоспар, нақты іспен қолға алуға тиіс.
Жұма, 18 қаңтар 2013 7:57
Елбасының Қазақстанды әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына қосу жөніндегі алға қойған асқақ та ауқымды мақсатының жүзеге асуы анық. Бұған Қазақстанның әлеуеті де, экономикалық мүмкіндігі де толық жетеді. Жолдауда мұның бәрі жан-жақты талданып көрсетілген. Енді осы үлкен міндетті бүкіл халқымыз айқын жоспар, нақты іспен қолға алуға тиіс.
Бұл игі істен Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы да шет қалмайды. Елбасының қазақ халқының болашағына қатысты қолға алған іс-шараларына Қауымдастық өз үлесін қосуға тиіс.
Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы шетелдегі 5 млн. қазақ диаспорасы мен Қазақстанның арасын жалғастыратын еліміздегі бірден бір қоғамдық ұйым. Соған орай, Қауымдастық Қазақстанда қолға алынған маңызды жұмыстарды шетелдегі ағайындарға дер кезінде жеткізіп, насихаттап отыруға тиіс.
«Қазақстан – 2050» Стратегиясына шетелдегі ағайындар да айрықша қызығушылық танытып отыр. Өйткені, шетелдегі қазақтар – қай елде тұрса да қазақ халқының құрамдас бір бөлігі. Яғни, қазақ халқының бүгіні мен болашағына байланысты қолға алынған кез келген іс-шара оларға да тікелей қатысты. Сондықтан да, шетелдегі қазақтар Елбасы қолға алған әрбір игілікті бастамаға өздері де үлес қосуды армандайды.
«Қазақстан-2050» Стратегиясында Елбасының «2025 жылдан бастап әліпбиімізді латын қарпіне, латын әліпбиіне көшіруіміз керек. Бұл ұлт болып шешуге тиіс принципті мәселе» деп атап көрсетуі шетел қазақтары үшін айрықша маңызды болып отыр. Дәлірек айтқанда, шетел қазақтары үшін бұл көптен күткен қуанышты жаңалық еді.
Шетелдік ағайындар Қазақстанның латын жазуына көшуіне ерекше ынталы, бұл жөнінде қолға алынатын іс-шараларға әрқашан да өз үлестерін қосуға дайын. Сондықтан да Стратегияның латын жазуына көшу жөніндегі жұмыстары қолға алынғанда оған шетел қазақтарын да қатыстыру ұмыт қалмағаны дұрыс.
Бүгінгі таңда латын жазуы жер жүзіндегі барлық қазақтың басын қосатын, оларды бір-біріне жақындастырып, ана тілін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін сақтап, біртұтас ұлт ретінде өсіп-өркендей беруіне мүмкіндік беретін ең негізгі жазу болып отыр. Мұның бірнеше себептері бар. Енді осы жөнінде қысқаша айта кетейік. Қазақ халқы сонау XIX ғасырдың аяғына дейін түгелдей бір тілде сөйлеп, бір салт-дәстүрді ұстанып, бір жазуды (араб әліпбиі) пайдаланатын, біртұтас территорияны мекендейтін ұлт болғаны баршаға мәлім. Бірақ кейін әрқилы себептермен қазақтардың іргесі сөгіліп, аражігі ашылып, әртүрлі елдерге шашырай бастады. Бұл ретте, өздерінің ежелгі атамекендерінде отырса да тарихи отанының шекарасынан сырт қалып қойған ағайындар шетелдегі қазақ диаспорасының басым көпшілігін құрайтынын айта кеткен жөн. Осы жағдайдың салдарынан бүгінгі таңда 15 млн. қазақ әртүрлі елдерді мекендейтін, әртүрлі мәдениет пен салт-дәстүрге бейімделе бастаған және әртүрлі жазуды қолданатын халыққа айналып отыр. Яғни бүгінгі таңда Қазақстандағы қазақтар кириллица жазуын пайдаланады. Ал Ауғанстан мен Ирандағы ағайындар араб жазуымен оқып, білім алады. Қытайдағы қазақша оқитын қазақтар араб әліпбиіне негізделген төте жазуды пайдаланса, ал қытай мектебіне баратындар (олардың саны жыл сайын арта түсуде) иероглиф жазуымен сауат ашады.
Өзбекстандағы жағдай да осыған ұқсас, мұндағы ана тілінде білім алатын қазақтар Қазақстандағы сияқты кириллицаны пайдаланса, өзбек мектебіне баратын қазақ жастары латын әліпбиімен сауат ашуда. Яғни болашақта Қытай мен Өзбекстандағы қазақтардың ауызша сөйлегенде өзара жақсы түсініскенімен, бірінің жазғандарын екіншілері оқи алмайтын жағдай қалыптасып келеді.
Бұл ретте, Түркіменстан қазақтары туралы да ерекше айта кеткен жөн. Қазір бұл елде білім беру екі-ақ тілде, яғни, түркімен және орыс тілдерінде ғана жүргізіледі. Соның салдарынан бұрынғы қазақ мектептерінің бәрі жабылған – жергілікті қазақтардың жас ұрпағы түгелдей түркімен тілінде білім алуға мәжбүр. Ал Түркіменстандағы түркімен мектептері түгелдей латынға көшкен. Соған байланысты, Түркіменстанда оқып, білім алған қазақ жастары қазақ тілінде ауызша жақсы сөйлегенімен, қазақша оқып, жазуда тұйыққа тірелетін жағдайларға душар болуда. Соның салдарынан бұрын Түркіменстанда орта мектепті бітіргендер Қазақстанға келіп кез келген оқуға еркін түсетін болса, қазір латын жазуымен оқығандықтан олардың мұндай мүмкіншіліктері барынша шектелген.
Ресейдегі 1 млн.-ға жуық қандастарымыздың да жағдайы осыған ұқсас деуге болады. Бұл елдегі қазақтар түгелге жуық орыс мектептерінде оқиды. Бірақ, соған қарамастан, Ресей қазақтарының өздерінің ұлттық ерекшелігін сақтауға, ана тілін білуге деген ынта-ықыластары жыл өткен сайын қайта оянып, алға басып келе жатыр. Және Ресейдегі ағайындардың басым көпшілігі Қазақстанмен шекаралас өңірлерде тұтас ауыл, аудан болып отыр. Бұл жағдай ресейлік қазақтардың болашақта өздерінің ұлттық болмыстарын толығымен қайта қалпына келтіреді деген үлкен үмітке бастайды. Бірақ осы үміттің ойдағыдай жүзеге асуына жазу мәселесінің кәдімгідей кедергі болып отырғаны анық. Яғни Ресейдегі орыс мектептерінде оқыған қазақ жастары кириллицамен сауат ашқанымен, қазақ халқына ғана тән төл әріптерден мүлдем хабарсыз. Соның салдарынан олардың да ауызша сөйлегенде қазақшаға әжептәуір жетік болғанымен, оқып, жазуға келгенде кәдімгідей қиындыққа кездесетіні айқын аңғарылады.
Моңғолиядағы жағдай да осыған ұқсас. Бұл елдің Баян-Өлгей мен Қобда аймақтарындағы қазақтар өздерінің ұлттық салт-дәстүрлерін өте жақсы сақтаған; оқу, жазуында да Қазақстандағыдан ешқандай айырмашылығы жоқ. Ал бірақ Уланбатор сияқты үлкен қалалар мен оларға жақын аймақтардағы қазақ жастары түгелге дерлік моңғол тілінде оқып, білім алуда. Яғни, олардың болашақта қазақша оқып, жазудан алшақтай беретіні анық.
Еуропаның Түркия мен басқа да мемлекеттерінде тұратын қазақтардың жағдайлары да осыған ұқсас. Бұл елдердегі қазақтардың аға ұрпағы қазақ тілін жетік біледі, ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрпымызды берік ұстанады. Олардағы жастардың да қазақ болуға деген ынта-ықыласы мен ұлттық патриотизмі көңіл қуантады. Бірақ оларға да жазу мәселесінің біраз қиындық келтіріп отырғаны анық. Өйткені, бұл елдердің бәрі де латын жазуын пайдаланады. Соған орай, олар атамекен – Қазақстандағы жазуға келгенде тығырыққа тіреледі. Осыған байланысты, алыс шетелдердегі ағайындардың «Қазақстан латын жазуына қашан көшеді» деп көптен армандап жүргенін де айта кеткіміз келеді.
Міне, осы айтылғандардың бәрі латын жазуына көшу жер жүзіндегі барлық қазақ үшін айрықша маңызды екендігін айқын көрсетеді.
Яғни латын жазуы жер шарының кез келген шалғай түкпірінде жүрген қазақтардың бір-бірімен қазақ тілінде тікелей байланыс жасауына, ақпарат алмасуына, атажұрттың жаңалықтарынан күн сайын хабардар болып, ана тілін меңгеруіне, қазақтық қалпын сақтап, дамыта беруіне үлкен ықпал жасайтыны даусыз.
Дүниежүзі қазақтары қауымдастығындағы жұмысымызға орай біз бұған анық көз жеткізіп отырмыз. Қазіргі кезде Қауымдастық әлемнің қазақтар тұратын барлық елдерімен, ондағы қазақ мәдени орталықтарымен тығыз байланыс орнатқан. Соған орай, мына мәселені қадап айтқымыз келеді. Кириллица жазуымен байланыс жасаудың аясы Қазақстан шекарасынан әрі аспайтыны анық. Ал латын жазуына көшкен жағдайда мұндай кедергі мүлдем болмайды. Осыған орай, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы жоғарыдан ешқандай жарлық та, қаулы да күтпей латын жазуын біраз уақыттан бері пайдаланып келеді. Мысалы, Елбасының жыл сайынғы Жолдауының қазақша мәтінін латын жазуымен жарыққа шығарып, шетелдегі ағайындарға тұрақты түрде таратып жүрміз.
Сондай-ақ, Қауымдастықтың жанынан жарық көретін «Туған тіл» альманағы мен «Алтын бесік» журналының әр санындағы бірнеше материалдарды латын жазуымен жарыққа шығарып, оларды да алыстағы ағайындарға жеткізіп отырамыз. Бұл жағынан қарағанда, «Егемен Қазақстан» газетінің сайтында әр мәтінді үш әліпбимен оқу мүмкіндігі жасалғанына разылық білдіргіміз келеді. Сайтты ашып, мәтінді латын жазуына немесе төте жазуға тез көшіре алуға болатынына шетелдегі қандастарымыз өте ризашылық білдіруде.
Біз Елбасының Жолдауындағы латын жазуына көшу жөніндегі алға қойған міндеттерді толық қостаймыз және оны дер кезінде тезірек жүзеге асыру керек деп есептейміз.
Талғат МАМАШЕВ,
Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы
Төрағасының бірінші орынбасары.
* * *
Редакциямызға шетел қазақтарына кей тақырыпқа арналған бірнеше мақала пікірлер түсті. Оларды да оқырман назарына ұсына отырып, латын әліпбиіне көшу бүкіл әлемдегі қазақтарды жақындастыра түседі деген ойға тоқтау қажеттігін айтқымыз бар.
