Аймақтар • 18 Қыркүйек, 2019

Ұзынжалдың ұзын да қысқа жолы

542 рет
көрсетілді
11 мин
оқу үшін

Шет ауданындағы алақандай ғана Киікті ауылының әуел баста атағы кенімен емес, әнімен шыққан. Олай деуге себеп, бұл топырақ – қазақтың әйгілі композиторы Сыдық Мұхамеджановтың кіндік қаны тамған жер. Әріге салсаңыз, осы өлке Арқада шертпе күйдің мектебін қалыптастырған атақты Қыздарбекке, ол бастаған небір дәулескер күйшілерге мекен болған. Могикандардың соңғы тұяғы Бегімсал күйші осы ауылда түтін түтетті.

Ұзынжалдың ұзын да қысқа жолы

Киіктінің өз басында өткен ғасырдың жетпісінші жылдарының орта шеніне дейін әйгілі әк кеніші жұмыс істеді. Бұл кеніш Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде де, одан кейін де Балқаш мыс балқыту зауытын металлургиялық үде­рістерге өте қажет қоспа есебіндегі әк та­сымен қамтамасыз етіп отырды.

Жалпы, Киіктінің қойын-қонышы кенге толы. Мысалы, қазіргі таңда осы ауылдан оңтүстік-шығысқа қарай атшаптырым жерде темірдің мол қоры бар «Бапы» кеніші мен кен-байыту фабрикасы жұмыс істеп тұр.

Ал осыдан үш жыл бұрын мұнда «Қазцинк» тау-кен компания-хол­дин­гінің үлестес компаниясы – «Орал­ЭлектрСервис» ЖШС тағы бір­ кеніш ашып, жұмысын бастады. Нақтырақ айтқанда, компания тотыққан кенді тә­жірибелік-өндірістік мақсатта өндіріп, кенді байыту технологиясын анықтау үшін Шығыс Қазақстан облысындағы байыту фабрикасына тасымалдауды іске асырды. Тәжірибелік-өндірістік кенді өндіру процесі байытуы өте қиын кен минералдарын анықтауда қолданылады.

* * *
Ұзынжал кеніші ашылады деген әңгіме тарағанда сол кен орнына ең жақын елді мекен – Киікті ауылы тұр­ғындарынан маза кеткені рас еді. Ел ішін­де «Ұзынжалдан қорғасын шығады екен, ал қорғасын бар жерде радиация деген қатар жүретін көрінеді», деген қауесет желдей есіп, гулеп кетті. Бұ­ған зейнет жасына жетіп, қаладағы бала­ларының қасына көшіп баруды ұйғарған екі-үш ағайынның тап сол кезде қоныс ауда­руы да отқа май құйғандай әсер еткені бар-тын.

Міне, жағдай осылай ушыға баста­ған кезде Киікті ауылына Қарағанды облыс­тық мәслихатының сол кездегі хат­­шысы Рысқали Әбдікеров, об­лыстық мәслихаттың депутаты Назыр Қо­су­баев, Шет ауданының әкімі Ма­рат Жан­дәулетовпен бірге Ұзынжал кені­шінің басшылары келіп, жергілікті халықпен кездесу өткізген болатын. Осы жиын барысында екі арада туындаған мәселелер көтеріліп, оған тиянақты жауап берілуі сұралды. Атап айтқанда, Киікті тұрғындары кеніштің қоршаған ортаға қаншалықты зиянсыз екенін біл­­гісі келіп, осы мәселеге ерекше назар аударды. Облыстан келген делега­ция кеніштен радиация тарауы негізсіз әңгіме екенін ресми деректерге сүйене отырып дәлелдеді. Елді кеніштен ке­ліп-кетер қауіп-қатердің жоқтығына сендірген.

Нақты айтқанда, облыстық мәслихат­тың депутаты, Ұзынжал жобасының бас менеджері Думан Әбдіраманов «Қазақстан Республикасының Пайдалы қаз­балар қоры жөніндегі мемлекеттік комиссиясының қорытындысы бо­йынша, Ұзынжал кен орнында зиянды қоспалар мен радиактивті минералдар жоқ», деп ресми түрде мәлімдеді.
Бұдан кейін көңілдері орнына түскен ауыл халқы Киіктідегі ұзақ жылдардан бері шешілмей келе жатқан мәселелерді қозғап, «Ұзынжал кеніші ашыла қалған күнде одан ауыл қандай пайда көреді», деген әңгімеге ойысқан.

Киікті халқы көтерген екі үлкен мәсе­ленің бірі – ауылда мектеп салу болса, екін­шісі жол мәселесі еді. Мәселен, бұ­рын аудан орталығы болған Ақадыр кен­тінен грейдер жол Киіктіден 20 ша­қырым жердегі Ақшағыл разъезіне дейін келіп, Мойынты стансасына қарай бұ­рылып кететін. Яғни, осы 20 шақырым қара жол Қарағандыға қарай көлікпен шыққан ағайынды қыстағы омбы қарда, күз бен көктемдегі лайсаңда әбден зықысын шығарып, қажытып келген болатын.

Міне, сол кездесуде Ақадыр-Мойын­ты тас жолына шығатын грейдер жол салып беруді Ұзынжал кенішінің басшылары өз мойындарына алған еді. «Уәде – құдай сөзі» деген, арада жыл өткенде аталған учаскеге жол салынды. «Тас жол­дың бір жылға деп берілген кепілдік мерзімі бар. Бұдан бөлек, жұмыс істеген үш жыл бойы жолдың кем-кетігін өзі­міз жөндеп, күтімге аламыз деген мін­деттемеміз де бар», деген сөзінде тұрған басшы Думан Әбдіраманов.

***
Ұзынжал кеніші «Орталық», «Солтүстік-Шығыс», «Оңтүстік-Батыс» және «Оңтүстік» деп шартты түрде аталатын төрт учаскеден тұрады. Геологиялық барлау мен зерттеудің қорытындысы бұл­ жерде қорғасынның мол қоры барын анықтаған. Кеніш басшыларының ай­туынша, қорғасынның негізгі қоры «Солтүстік-Шығыс» учаскесінде екен, сондай-ақ «Оңтүстік-Батыс» учаскесінде де жеткілікті деңгейде қор бар көрінеді. Ал «Орталық» учаскесіндегі тотыққан қор­ғасынның кен қоры 4,5 млн тоннадай болады деп болжанған.

Мұндағы кен қоры тереңде жатыр дегенді айтады мамандар. Мысалы, был­тыр арнайы бағдарлама бойынша Ұзын­жалда 500, 700 метр тереңдікке дейін бұрғылау жұмыстары жүргізіліп, зерттелген. Яғни, бұл қорғасынның мол қоры осыншама тереңдікте жатыр деген сөз.

«Жалпы, – дейді жоба жетекшісі Ду­ман Әбдіраманов, – бір тонна кеннен 85 кило шамасында қорғасын шықса, бұл – өндірістік тұрғыда тиімді болып саналады. Ал Ұзынжал кенішіндегі бір тонна кендегі қорғасынның үлесі шамамен алғанда 60 кило болады. Бірақ сол кенді байытудың көзін табу керек».

* * *
Жалпы, Ұзынжал кенішінің ашылға­ны Киікті ауылы үшін шарапаты мол шаруа болды.

«Біз бизнестің әлеуметтік жауапкер­ші­­лі­­гіне айрықша мән береміз, – дей­ді компания басшысы Думан Әбдіра­манов. – Мысалы, жыл сайын өңірді әлеу­меттік дамыту жобасы аясында арнайы есепшотқа 19 млн теңге аударып отыр­дық. Оның сыртында Шет ауданы әкімдігі тарапынан болып тұратын өті­ніштерді де аяқсыз қалдырмауға тырыс­тық. Былтыр 9 миллион теңгенің көмегін көр­сеттік. Әйелдер қауымының мерекесі күні аудан бойынша 38 ардақты анаға сый-тарту жасадық».

Былтыр кеніш басшылары жергілікті үш баланы комбинат есебінен оқытуға шешім қабылдаған болатын. Сонымен қатар оқуын тәмамдаған жас маман «Қазцинк» компаниясының кез келген бөліміне жұмысқа алынатын болады.

Жергілікті тұрғындарды жұмысқа тарту ісінде де оң өзгерістер болғанын айта кеткен жөн. Мысалы, Шет ауданы бойынша 38 адам кенішке жұмысқа алынды. Ал Киіктіден 8 адам жұмысқа тұрды.

Мұның сыртында кеніш әкімшілігі әлеу­меттік тұрғыда аз қамтылған екі отба­сының әрқайсысына мереке күн­де­ріне орай 50 мың теңгенің азық-түлік көмегін көрсетіп отырды. Бұ­дан бөлек, Киіктіде Наурыз мерекесін той­­­­лағанда арнайы киіз үй тігіп, түрлі спорт­тық сайыстардың жеңімпаздары мен жүлдегерлеріне тұрмыстық қымбат тех­никалар тарту етіп, ауыл халқының ризашылығына бөленді. Киіктіден төрт шақырымдай жердегі темір жол тұйығы салынып біткенде, кеніш басшылары ауыл халқының басын қосып, дәм бергені де жергілікті жұртқа көрсетілген ықыласты сый-құрмет еді. Сондай-ақ компания балалар мерекесіне арнап ауылдағы орталық көшелердің бірінен ойын алаңын салып берді.

Темір жол тұйығы демекші, Киікті­нің басынан санағанда ұзындығы 3,2 шақырым болатын жаңа темір жол құры­лысымен қоса тас жол да салын­ды. Тұйықтың өз басында 60-қа жуық адам еңбек етті. Олар сол жерде үш мез­гіл тамағын ішіп, тұрмыстық қажет­тілік­­терінің бәрі бар жайлы вагондар­да тұр­ды. Ал Ұзынжал кенішінде 250-дей адам екі ауысым бойынша вах­та­лық тәсіл­мен жұмыс істеді. Олар да тұр­­мыс­тық қажет­тіліктердің бәрі­мен қам­тамасыз етілді. Алатын еңбек­ақы­лары да қомақты болды.

***
Компания басшылығының айтуынша, үш жыл ішінде Ұзынжал кенішін игеруге 3 млн АҚШ доллары көлемінде инвес­тиция салынған екен.

«Ұзынжал кенін біз «Қазцинктің» құрамындағы «Алтай» тау-кен байыту кешеніндегі зертханаға темір жол ар­қылы жөнелтіп отырдық. Былтырдан бері кеніштен 170 тонна тотыққан қор­ғасын кенін жібердік. Ондағы зерт­ха­наның мүмкіндігі кен құрамынан 34 ме­талды анықтауға жетеді», дейді Думан Әбдіраманов.

Зертхана демекші, бүгінге дейін Ұзын­жалдан кен өндірістік зерт­теулер мақсатында алынды, өйткені кеңес дәуірінде лабораториялық көлемде жүр­гізген зерттеулерде байыту технологиясы табылмаған болатын. Осыны ескере отырып, компания басшылары өндірістік ауқымда зерттеу жүргізу ар­қылы кенді байыту технологиясын табуға болады деп шешім қабылдады.

Бүгінде зерттеулерді жүргізуге қа­жетті көлемде кен қорын алып, Ұзынжал кеніші өз жұмысын уақытша тоқтатты. Олар араға уақыт салып, байыту техноло­гиясын зерттеп, кеніш жұмысының жан­данатынына күмән келтірмейді. Неге десеңіз, Ұзынжалда қорғасын мен кү­міс­тің мол қоры бар. Бұдан бөлек, бұл жер­де кенді тасымалдауға қажетті инфра­құрылымның бәрі салынған.

«Қазіргі уақытта, – дейді Думан Әб­діраманов, – кенді айыру технологиясын табумен өндірістік көлемде айналысып жатырмыз. Болашақта бұл істен оң нә­тиже шығар болса, онда Ұзынжалда 500 адамға дейін жұмыс істейтін кен байыту фабрикасын салуға болады. Мұның өзі өңір­дің өсіп-өркендеуіне игі ықпалын ти­гізер еді».
Қазіргі таңда Ұзынжал кеніші мен темір жол тұйығында кен жал-жал болып үйіліп жатыр. Күзетшілер тұратын бір вагон қалдырылған. Әуелде Ұзынжалдан «радиация» деп үрейленген ауыл халқы енді кеніш қайыра ашылса екен деген тілек айтады. «Жақсыдан – шарапат» деген, іргеде іргелі өндіріс ошағы іркілмей жұмыс істеп тұрса, ауыл, ауданның несібесі өз алдына, оның өңір экономикасының ілгерілеуіне де тигізер ықпалы мол болар еді.

Қарағанды облысы,
Шет ауданы