Заңсыз қоқыс полигондары азаймай тұр
Экологтар жағымсыз үрдіс жалғаса берсе, адамзатқа жаһандық қауіппен бетпе-бет келуіне тура келетінін айтады. Бүгінгі қоғамдық байланыс архитектурасында патерналистік пиғылдың өршігені анық байқалады. Бұл үрдіс тек қоғамдық қарым-қатынаспен шектеліп қалса игі. Өкініштісі сол, адамзат мекендеген Жер планетасына дәл осындай көзқарасты танытып келеді десек артық айтпаспыз. Мәселен, жыл сайын елімізде 4,3 млн тоннадан астам қатты тұрмыстық қалдық жиналып, соның небары 12%-ға жуығы ғана қайта өңделеді. Қалғаны қоқыс полигондарында көміледі екен.
Елімізде тұрмыстық қалдық тасталатын 3 520 полигон бар, соның 18%-ы ғана тиісті талапты сақтап отыр. Қоғам белсенділері және экологтар заңсыз қоқыс алаңдарының азаймағанын айтып, дабыл қағып жатқаны бекер емес. Былтырғы статистиканы сөйлетсек, Қазақстанда өндірістік және тұтыну қалдықтары тасталатын орын саны 17 934-ке жетті. Бірақ осы полигондардың дені санитарлық талаптар мен экологиялық стандарттарға сәйкес келмейді.
– 3,5 мыңнан астам тұрмыстық қалдыққа арналған полигонның 83%-ы санитарлық, экологиялық және құрылыс нормаларына сай емес. Қалдықты көму технологиясы сақталмайды. Соның салдарынан өрт жиі шығады. Аймақтарда тұрмыстық қалдықты іріктейтін желілердің болмауы қоқысты талапқа сай көмуге кедергі. Бүгінде қоқыс шығару қызметімен тұрғындардың тек 66%-ы ғана қамтылған. Бірыңғай есеп беретін жүйесіз өңірлердегі ахуалды бақылауда ұстау қиын.
Қоқыс полигондарының басым бөлігі халық көп қоныстанған елді мекендерге таяу орналасқан. Бұл аумақта өрт жиі болатындықтан халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаға орасан зиян келіп жатыр. Жыл санап бейберекет қоқыс алаңдары көбейіп барады. Сол себепті жергілікті атқарушы органдар аумақтардың санитарлық тазалығына бюджеттің миллиондаған қаражатын жұмсауға мәжбүр. Тек Нұр-Сұлтан қаласы бойынша бейберекет қоқыс орындарын жою үшін жылма-жыл 150 млн теңгеден аса ақша бөлініп келеді. Алайда бұл проблеманың алдын алуға емес, оның салдарымен күресуге бағытталған. Сондықтан заң тұрғысында тұрмыстық қалдықты шығарумен айналысатын ұйымдарға қойылатын талапты күшейтіп, мониторингті және жауапкершілікті мықтап қолға алу керек, – деді «AWOK» Қатты тұрмыстық қалдықтарды қайта өңдеушілер, кәдеге жаратушылар және қоқыс шығаратын ұйымдар қауымдастығы» заңды тұлғалар бірлестігінің төрағасы Дуслан Ахметов.
Үміт – Экологиялық кодексте
Қазақстан жасыл экономиканы дамытуды қолға алғаны мәлім. Соған сәйкес 2030 жылға қарай қайта өңделген қалдықтың көлемін 40%-ға, 2050 жылы 50%-ға арттыру көзделген. Осы арқылы экологиялық ахуалды жақсартып қана қоймай, шағын және орта бизнесті өркендетуге жол ашылады дейді сарапшылар. Былтыр тұрмыстық қалдықты қайта өңдеудің үлесі 11,5%-ға өсіпті. 2017 жылы ол 9% деңгейінде болған. Осыған қарамастан аталған саладағы күрмеулі мәселелер жетерлік. Қазақстанның экологиялық ұйымдар қауымдастығының басшысы Айгүл Соловьеваның айтуынша, әсіресе заңсыз төгілетін бейберекет қоқыс полигондарымен күресті күшейту қажет. Өйткені уақыт өткен сайын оның саны артпаса да, кеміген жоқ. Нақты айтқанда, 2018 жылы елімізде 8,5 мың заңсыз полигон анықталған. Көкейкесті мәселені шешудің амалы ретінде экологтар заңсыз қоқыс төккендерге қатысты жауапкершілікті күшейтіп, заңды қатаңдату қажет деп есептейді.
– Бұл мемлекеттік органдар жұмыс істемейді дегенді білдірмейді. Осы іске қоғамдық ұйымдарды тартып, тұрғындардың жауапкершілігін арттырумен қатар, бұл бағыттың қозғаушы күшіне айналатын іскер азаматтарды жұмылдыру керек. Менің білуімше, 2016 жылы қалдықты қайта өңдеумен айналысатын 115 шағын және орта бизнес нысаны болған. Бүгінде олардың қатары 150-ге жетті. Бірақ биылдан бастап қоқыс полигондарында пластмасса, макулатура, картон және әйнек қалдықтарын көмуге тыйым салынды. 2021 жылдан бастап құрылыс және тамақ қалдықтарын көмуге де осындай тыйым салынбақ. Ең бастысы, полиэтилен пакет өндірісін қысқарту керек, – деді А.Соловьева.
Полиэтилен пакет азая ма?
Қоғам белсендісінің сөзінің жаны бар. Неге десеңіз, Бүкіләлемдік экономикалық форумның мәлімдемесінде айтылғандай, 2050 жылға қарай жаһандағы мұхиттарда балықтан пластик көп болады екен. Соңғы 40 жылда пластмасса өндіру көлемі 15 млн тоннадан 300 млн тоннаға артты. Қазір әлемнің 40-тан астам мемлекетінде полиэтилен пакет қолдануға тыйым салынған.
Жоғарыда атап өткеніміздей, жыл сайын Қазақстанда 5 млн тоннаға жуық қатты тұрмыстық қалдық жиналады. Соның 11-15%-ға жуығын пластмасса және полиэтилен пакет құрайды. Ал бұл пакеттің ыдырау процесі 50, кейде 100 жылға дейін созылады. Судағы пластик материалы ұсақ бөлшектерге бөлініп балықтың ағзасына түседі. Балық өнімдері көптеген елде негізгі ас мәзіріне кіретіндіктен, бұл азық-түлік қауіпсіздігі тұрғысынан маңызды мәселенің қатарына жататыны күмәнсіз.
Әлемдік тәжірибені және нарықтағы конъюнктураны зерттей келе Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі «Атамекен» ҰКП-мен бірлесіп, еліміздегі полиэтилен пакеттері өндірісін кезең-кезеңімен азайтуды көздейтін меморандумға қол қойды.
– Енді пакеттер тегін берілмейді. Сатылатын болады. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, осы тәртіптің нәтижесінде пластикті тұтыну көлемі 30%-ға төмендейді. Бұл – үлкен көрсеткіш. Осы ретте полиэтилен пакеттен бас тарту ерікті түрде жүргізілетінін айта кету керек. Бұл амал экологиямызды жақсартуға бағытталған. «Бірге – таза Қазақстан!» экологиялық акциясына республика бойынша 300 мың адам қатысқанын білесіздер. Осы науқанның нәтижесінде 400 тоннаға жуық қоқыс жиналды, басым бөлігі пластик пен полиэтилен пакет. Бұл меморандум жағдайды реттеуге септесіп, үлкен сауда кешендері мен желілер қолдау көрсетеді деген сенімдеміз, – деді тиісті министрлік басшысы Мағзұм Мырзағалиев.
Таяқтың екі ұшы бар екенін ескерсек, бұл бастама кәсіпкерлердің қалтасына ауыр тимей ме деген заңды сауал туындайды. Қазақстандағы сауда желілері қауымдастығының ресми өкілінің сөзіне сенсек, ірі сауда орталықтары бұл жаңалықты толығымен қуаттайды. Тіпті кейбірі биопакеттерге жаппай ауысып жатқанын айтады.
– Сауда желілері қауымдастығы бұл бастаманы толығымен қолдайды. Біз тегін пакет таратуды шектеу керектігін біраздан бері ұсынып келеміз. Кейбір сауда нүктелері қоғам алдындағы әлеуметтік жауапкершілігін сезініп, тек биопакет таратады. Сол секілді еліміздегі ірі сауда орталықтарының бірі биылдан бастап пластикалық қаптаманы тегін қабылдайтын терминалды орнатуды жоспарлап отыр, – деді Сауда желілері қауымдастығының кеңесшісі Елбегі Әбдиев.
«Атамекен» ҰКП басқарма төрағасы Абылай Мырзахметов аталған бастаманы елдегі іскер жандар қолдайтынына шүбә келтірмейтінін жеткізді. Әйтсе де бұл жұмыс біртіндеп түсіндіру шаралары арқылы жүзеге асырылса деген тілегін білдірді. Палата басшысының айтуынша, Қазақстанда сауда секторында 300 мыңнан астам кәсіпкер еңбек етеді. Полиэтилен пакеттен бірден бас тарту отандық бизнеске соққы болуы мүмкін. Дей тұрғанмен, әлеуметтік желі қолданушылары тарапынан бұл жерде біреудің лоббиы бар деген пікір айтылды. Ғаламтор қолданушылары осы үлгідегі пакет өндірумен шұғылданатын кәсіпорындардың мүддесі есепке алынғанын алға тартып отыр.
– Экологиямыз таза, балаларымыздың болашағы жарқын болсын десек, бұл жұмысты барлығымыз бірігіп атқаруға тиіспіз. Мемлекет, яғни Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі тиімді заңдарды әзірлеу керек. Қоғамдық ұйымдар түсіндіру жұмыстарын өткізу қажет. Кәсіпкерлер өз міндеттерін атқаруы тиіс. Ең бастысы, қоғамда дұрыс түсінік қалыптасуы қажет. Ертең пакеттің құны қалай болады? Ол тұтынушылардың қалтасына әсер етпей ме? Осының барлығын ескерген артық етпес, – деді А.Мырзахметов.
Қалдықты жинаудың да мәдениеті бар
Қалдықты бөліп жинау мәдениеті елімізде өзекті проблемаға айналғаны қашан?! Тек бас шаһардың өзінде көптеген тұрғын үй алабының ауласына қарасаңыз жеткілікті. Қағаз, әйнек, пластик қоқыстарына арналған контейнер қойылғанымен, жөнімен іріктелген қалдықты көруіңіз екіталай. Міне, осы ел азаматтарының экологиялық, яки тұрмыстық қалдықты бөліп жинау мәдениетін қалыптастыру мақсатында «Спарта» экологиялық қозғалысы елордада жекелеген компанияларға тегін шеберлік сағаттарын өткізіп келеді. Ұйымның жетекшісі Әсел Құспанова әуелі тұтынушылар өз сұранысын тиімді әрі үнемді өтеп отырса деген ұсынысын білдірді.
– Қазір Қазақстанда 10 млн тоннадан артық қалдық бар. Полигондар шамадан тыс толып кеткен. Оларға тұрмыстық қалдықтар сыймайды. Бұған Павлодар қаласына шығатын күре жолда орналасқан полигонды мысалға келтіруге болады. Бізге қоқыс өртейтін зауыттар керек. Бірақ Еуропаның тәжірибесін ескерсек, бұл да проблеманы шешпейді. Жалғыз амал – тұтыну көлемін азайту. Тауар өндірушілер де жауапкершілікті түсіне білуі керек. Әр адам осы жағдайды өзгерту үшін «Менің қолымнан не келеді?» деп ойланғаны абзал. Бұлай жалғаса берсе, ғалымдардың болжамынша 2050 жылы адамзатқа таза ауа жетіспеуі мүмкін. Қоқыс шығаратын кәсіпорындар да бұрынғыдай емес, өздеріне тиісті қалдықтарды әкетуді жолға қойып келеді. Әлбетте, атқарылатын шаруа шаш-етектен. Бірақ орындалған жұмысты да жоққа шығаруға болмайды. Жерде жатқан бір жапырақ қағазды жинап жүрудің де пайдасы бар. Мысалы, дүкенге матадан тігілген дорбамен баруды дағдыға айналдырыңыз. Бірнеше рет пайдаланылатын контейнерге көшіңіз. Күн сайын пластик шөлмек сатып алудың не қажеті бар? Біреуін сатып алсаңыз, соны күнделікті пайдалануға тырысыңыз. Қалдықты қайта өңдеу де мәселені түпкілікті шешпейді. Себебі 7 рет өңделген шикізат пайдалануға жарамсыз болады, – деді Ә.Құспанова.
«Әлемді өзгерткің келсе – өзіңнен баста!» деген қағиданы ұстанған жылжымайтын мүлік саласында қызмет көрсететін елордалық «Property Management Group» компаниясы қалдықты бөліп жинауға арналған шеберлік сағаттарын ұдайы ұйымдастырып келеді. Мұндағы мақсат – қызметкерлерге жинақталған қалдықты өткізудің дұрыс жолын сілтеу.
– Бүгінде адамдардың сауаты артқан. Табиғатқа деген көзқарасы жақсарып келеді. Оны қорғап, сақтауға дайын. Тек жиналған тұрмыстық қалдықты қайда өткізу керектігін білмей жатады. Біз осыны ескере келе, қалдықты қалай жинау керектігін және оны қайда тапсыруға болатынын түсіндіргіміз келеді. Бұл компанияда 600-ге жуық адам қызмет етеді. Жуырда бір компаниямен экологиялық жәшіктерді тегін орнатуға байланысты уағдаластыққа қол жеткіздік. Ол жәшіктер макулатура, пластик және басқа да материалдар бойынша бөлек орнатылады. Осы құрылғыны біз жылжымайтын мүлікті жалға алушыларға жеткіземіз, – деді компанияның маркетинг және жарнама бөлімінің меңгерушісі Гүлбахор Идиева.
P.S. Кейде білместіктен, кейде жалқаулықтан жиналған қоқысты бөліп шығармақ тұрмақ, жап-жақын жердегі контейнерге апарып тастауға ерінеміз. «Тазалық – иманның жартысы» деп хадис шәрiпте бекер айтылмаса керек. Өзіміз өмір сүріп жатқан төңіректі таза, гүлденген күйінде келер ұрпаққа аманаттау сіз бен біздің мойынымыздағы міндет. Айналамызды сырттан біреу келіп жинап береді деген масылдық пиғылдан арылмасақ, кейінгі буын дәл сол амалды қайталайтынын естен шығармайық.
