Байтақ баян

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев ата-бабаның аңсарлы жолын ардақтап, тағдырлы тарихымызды таразылай білудің ерек үлгісін көрсетуіндей-ақ көрсетіп келеді. Азаттықтың түп бастауында-ақ «Тарих толқынында», бертін­де «Мәдени мұра» бағдар­лама­лары, «Мәңгілік ел» идеясы, «Бо­­­ла­шаққа бағдар: рухани жаң­ғы­ру», енді міне «Ұлы дала­ның жеті қыры» атты бағдарла­ма­лық мақаласы санамызды сәу­­ле­лен­діре желісін тартты. Кеңі­нен толғаған тұтас жүйе көк­­жиегі барынша кеңейе түсті. Осы­­ның бәрі Елбасымыздың ел­і­міз­­дің мың­даған жылдар са­ғы­мы­на бай­ланған тарлан тарихын мей­лінше терең біле­тін­дігі мен пер­зенттік шексіз сүйіс­пеншілігінің көрінісі дер едік. Елдің ертеңі мен кешегісі ой-сана­сынан бір сәтке де шық­пай­тынын байқайсыз. Айт­па­ғымыз – Елбасымыздың мынау Ұлы дала мен заңғар шаңырақты халқына, тағдырлы тарихына деген шексіз махаббат, ерен құрметі атқа мініп жүрген өзге азаматтарға неге үлгі болмасқа?! Дәл қазір халық деген таза тарихқа әбден сусап отыр. Журналистік сапармен орталарына барған шақтарда шынайы тарих турасында әңгіме өрбіте қалсақ, ынты-шынтысымен зейін қойып, сауалдың ас­тына алып жатқаны. Әсіресе аяқ-қолды бұғаулаған отар­лау саясатына ілікпеген жастар жағы. Рух дегеніміздің өзі аспанда қа­лық­тап келіп ағаштың басына қонақ­тай салар құс емес қой. Рух дегеніміз – адамның жан дүниесін бүтін баурап барып, шыңыраудан су тартқандай тамыр-тамырын кернейтін, бедерленетін ерен күш! Әркімді еркінен тыс әуелетіп әкететін серіппелі өшпес сезім. Сол себепті де қайран Ахаң (Ахмет Байтұрсынов): «Тарих – сөз басы» деген еді! Сол есті сөз ғасырлар белдеуінде нендей нәубет ұшырасса да атадан балаға мирас ұласып жетті. Өш­пес шежіреге, ешкім бұлтара ал­мас ен-таңбамызға айналды. Өт­кені­мізді сабақтау барысында қазір соның жемісін көріп те жатырмыз.

Аталған мақаласында Тұң­ғыш Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев: «Төл тарихын білетін, бағалайтын және мақтан ететін халықтың болашағы зор болады деп сенемін. Өткенін мақтан тұтып, бүгінін нақты бағалай білу және болашаққа оң көзқарас таныту – еліміздің табысты болуының кепілі дегеніміз осы», деп шегелеп берді. Демек, халқымыздың өнегелі өмірі мен ерлігін зерделеу – кезек күттірмейтін дүние. Білім ошақтарындағы тарих пән­дерін бүгінгі күн талабына сай өткізу, оқулықтарды қайта жазу, білікті мамандарды дайындау тектес аса мәнді міндеттер алға қойылды. Енді уақыт ұттырсақ, ең алдымен халқымыздың есебі түгесілетінін естен шығармасақ керек. Жалтақтаудың заманы кеткен. Себебі, ата тарихыңды тану – мемлекеттік шаруа! Керек десеңіз, ұлттық қауіпсіздігіміз. Шекарамызды қалай шегендесек, тарихымызды сондай бекемдеп, бедерлеуге міндеттіміз! Сонда ғана сырттағы сәуегейлер қазақтың мемлекеттігі жоқ еді, сауаты жоқ, шекарасы бұлдыр деген сықылды бейәдеп әңгімелерді айтпаса керек! Елбасымыз көрсетіп бергендей, сонау сақтардан бермен сабақтасақ, байырғы қазақ жерінде ХV ғасырдың ортасына дейін кем дегенде 20 мемлекет ғұмыр кешіпті. Бұған енді әлемнің апшысын қуырған түркі империясы және Шыңғыс қаған мен оның ұрпақтары негіздеген айбоз империямызды қосыңыз! Ендеше сол Тұран даласынан шығып Еуразия кеңістігін еркін жайлаған, төрткүл дүниені дүбірлеткен даңқты бабаларымыздың жасампаз бастамаларын жарқын жалғастыратын мезгіл жетті. Шет елдерден табылған тың деректер мен археологиялық қазбалар дәйектеп отырғанындай, мынау Ұлы даладағы этностық үрдіс­тер ең бері дегенде қола дәуірі­нен бас­тау алған. Ал бұлар­дың аумақ­тық, экономикалық, саяси, діни-мәдени, тілдік, рухани ортақ кеңістіктерге ұласуы мыңжылдықтар бойы бірнеше тарихи дәуірлер мен кезеңдер арқылы жүзеге асты. Сақ, ғұн, үйсін, қаңлы мемлекеттері, Түрік, Моғол қағанаттары, бергі­дегі Түргеш, Оғыз, Қарлұқ, Қи­мақ, Қидан, Қыпшақ, Алтын Орда, Ақ Орда, Ноғай Ордасы, Әбіл­­қайыр хандығы, Моғолстан мем­ле­кет­тері – бәрі де біздің бабалары­мыз­дың жүрегінің түгі, білегінің күші­мен құрылған.

Көне тұрандықтар әлемде тұң­ғыш металлург атанып, темірді өмірге әкелген. Түз жыл­қысын тіз­­гіндеген. Осыдан ке­йін-ақ еш­­кімге дес бермейтін жой­қын күш­ке айналған.Темір – шаруға сал­саң құрал, жауға салсаң қаруға ай­налған тұс. Ал­ты­ныңыздан да ба­ғасы асып түскен. Бабаларымыз бала­лары­ның есімін Темір деп қойған һәм осы түбірден өрбіт­кен. Алып Ер Тоңаның қызы Томиристің де есімі Темір, парсылар Томирис десе, біздің ҚазМУ-да дәріс берген оқытушымыз Алма Қырау­баева қазаққа жақындатпақ ниетпен Тұмар деп өрнектеген еді. Шыңғыс қаған Темірші, Әмір Теміріңіз Темір, сол секілді сол дәуірлердегі Тоған-Темір, То­қай-Темір, Тұғлық-Темір, Үз-Темір, Бұқа-Темір, Есен-Темір сын­ды адам аттарынан көз аудара алмай­сыз. Қазірге дейін хал­қы­мыз Темірғали, Теміржан, Темір­хан, Темірбек, Теміртас сынды есім­­дер­ді балаларына қастерлей қо­­йып жатса – мұның өзі терең эт­­ностық бірлігіміз бен ұрпақ са­бақ­­тас­тығын айқара айғақтаса керек-ті.

Есік қорғанынан табылған түркілік ханзаданың алтын киімін алайық. Ал енді төрт мыңға тарта алтын әшекейлермен өрнектеу үшін сол заманның табиғатымен қарағанда, қандай технология, қаншалықты өндіріс пен қолынан өнер тамған нендей шеберлер қажет еді деген ойға берілгенде кеудеңізді қуаныш оты лаулатып жіберері бар! Айшықты бейнеленген сол аң-құстарыңыздың Ұлы даланың ұзына бойында самсап жатқандығын қосыңыз бұған енді. Әсіресе күміс тостағаншаның сырт­қы жағына 26 таңбамен ойы­лып, төл қарпіміз – сына жазуы­мен түсірілген: «Аға саған (бұл) ошақ! Бөтен (жат ел адамы), ті­зең­ді бүк! Халықта азық-түлік (мол болғай!) деген бүгінгі елдік ұс­таны­мызбен үндескен аңсарлы асыл мұратты санаға сіңірген сәт­те бабалар ұлылығының алдында мың қайтара басыңызды иесіз!

Тәрізі, Ұлы даланың ұлылы­ғын мойындау мен парқына жету енді ғана қолға алынғандай. Ақи­қатты ар ұстанатын әлемнің озық ойлы ғалымдары кешегі адам­затқа өркениет таратқан тұран­дықтардың тарихына кеңінен ден қойып отыр. Олардың қатарында АҚШ, Англия, Германия, Қытай, Ресей, Түркия, Әзербайжан, Венгрия, Жапония секілді елдер зор белсенділік танытуда. Әсі­ресе соңғы кезеңде отан­дық ғалымдарымыз бұл шаруа­ға жал­тақсыз кірісе бастады. Бұл ретте Елбасы бастамасымен құ­рылған Халықаралық Түр­кі ака­демиясының кешегінің кем­­­шін тұстарын толықтырар толым­­ды іс­тердің басын қайырып жат­қан­дын баса айтқан абзал. Түркі әлемінің тұтастығын сақтап қалу­дағы маңызы орасан зор ұлы Талас құрылтайының, яки барша Орта Азия мемлекеттерінің түп тамыры – Арқа төсіндегі Алтын Орда мен Жетісу жеріндегі Мо­ғол­станның құрылуының 750 жыл­дығын атап өту ұсынысын біл­діріп отырған да осынау қадірі арт­қан академияның басшылары.

Тылсымын бүгіп жатқан ұлы тұрандық көптеген ұлық дү­ние­нің сыры ашылатын шақ қа­шық емес деп есептейміз. Осын­­дай шарапатты шаруаларды зерт­теу, зерделеу – бүгінде түр­колог, тарихшы, филолог, архео­лог, этнограф ғалымдарға үлкен міндет. Бажайлап қарап отырсақ, «халықтардың ұлы қоныс аударуы» үнемі шығыстан батысқа қарай өріс алып отырған. Қауқар-жігері, мүкіндігі бар жұрт қана жаңа жерлерге көз ті­гіп, батыл аяқ баса алса керек. Б.з.д. І ғасырдан басталған сақ, үйсін, қаңлы секілді тайпа­лар­­дың ұлы қоныс аударуы б.з. IV ғасырына дейін созылды. Еділ батыр (Аттила) Еуропада ғұн мемлекетін негіздеп, Рим им­­периясына тырнақ батырса, ай­бынының асқаны емес пе! Амал­сыздан герман тайпалары готтар ғұндармен одақтасқан еді. Бүгінгі қазақ тілінің арғы атасы түрік тілі сол кезеңде қарт құрлықта бел алды. Оның үстіне баһадүр бабаларымыздың Ұлы Жібек Жолын ұзына бойына қадағалауы далалықтар тілінің пәрменін тіптен арттыра түсті. Сөйтіп тұ­тас Еуразияда түрік тілі Аттила дәуі­рінен кешегі ХVІІ ғасырға дейін халықаралық тілдің, яғни бүгінгі ағылшын тілінің рөлін атқарды! Руна жазуы (түрік бітіг – төл жазуымыз) тасқа да, хатқа да кеңінен белгі соқты.

Ойлаңызшы! Осылайша заманында жер-жаһанды уысында ұстаған тұрандықтардың қара шаңырағында бойын тіктеп Қазақ елі отыр! «Ата жұртымыз!» деп Түр­кияңыздан бастап бәрі біздің киелі мекенімізге сартап сағы­ныш­пен көз тастайды. Бара қал­саң, арқаңнан қағады бауырына тартып. Иә, мың өліп, мың тірі­ліп жүрген тұста бір-бірінен көз жазып қалса да, тілі мен ді­лін, салт-санасын шырағдандай жар­қыратып сақтай білген бауырлас, туыстас түркі халықтары қазір рухани бірігу үстінде. Осы­ны көр­генде кеудеңді қуаныш билейді.

Шетсіз де шексіз Еуразия кеңіс­тігінде елдігін ерен паш еткен көк түріктердің күндей күр­кіреп, найзаның ұшында үкілей ұлықтаған өршіл Рухын қа­лың қазақ ішіне қайта оралтпа­йын­ша ерлердің ісі бітер ме?! «Үстімізде – көк аспан, төменде – қара жер, екеуінің арасында адам баласы жаратылыпты, адам баласының үстіне Тәңірі Түрік қағандарын (Бумын және Естеміс) отырғызыпты!» – деп қара тасқа қашап жазған қай­ран бабаларымыз соншама өр­шіл, соншама заңғар жаратылар ма еді?! Дәл осылайша сөз бен істі кіріктіре, бүкіл әлем біздің аш­сақ алақанымызда, жұмсақ жұ­дырығымызда, түрік қағандары бар адамзаттың билеушісі деп жаһанға жар сала алудың өзі сол дәуірдегі өркениетіңіздің шыңы емес пе! Қазақ елі әлі-ақ таза табиғатымен әлемді таң-тамаша қалдырмақ! Өйткені тарихтың қайта айналып келері хақ.

Жасымызға да, жасам­ысы­мызға да мемлекет мұраты – менің мұратым, мемлекет қуаты – менің қуатым деп құлшына тер төгетін уақыт келді. Асыл арманның құр айқай, даңғара даңғазамен келмейтіндігіне қай нәрсені де тереңнен толғар халқымыздың көзі әбден жетті.

Осынау байтақ баянды мақа­ласымен Елбасымыз тағы да ер­леді, ел ішін қияндарға қанат қақ­тырар асқақ рух киесі кернеді. Мұны жер-жаһан біліп отыр және ешкім жоққа шығара алмайды да. Қоғам ілгері басты. Арғы-бергіні салмақтай, сарап­тай жүріп, басқалардың ба­сы­мыздан сипай қоймасын түйсін­ген жұртымыз да осы жолдан таймауға белін буған.

Бұл ауанда қасиетті жеріміз­ді бүгінгінің Өтүкеніне айнал­­дыр­ған Ұлт көшбасшысы, Тұң­ғыш Прези­дентіміз Нұрсұл­тан Назар­баевтың жаһанға тарап отырған жарқын үлгісі бәріміз­ге талмай, танбай көз тігер темір­қазық! Түркілік асыл құнды­лық­тарға адалдық таныту ар­қылы Мәңгілік ел идеясын мем­ле­кеттік идеологияның алтын арқауына айналдыра білген Елба­сымыз тәуелсіздік теория­сын өз жүрек төрінде тудырды және сол жайнақ бейнеде жүзе­ге асырды да! Бойындағы ке­мел­дік пен кеңдік, табандылық пен тереңдік жарқырай көрінді қарбалас қимыл үстінде. Туған жұртының құлай берілген сенімі серіппе серпін, жанартау жалын берді. Осылайша адамзатта Қазақ еліне ғана тән дамудың дара жолы қалыптасты! Қадым дәуір­ден бергі бабалар аманатына деген шексіз адалдығы мен ұлтжандылығы, ана тілі мен ата дәстүрін бойына ақ уыз сіңіріп, тауанды тарихты салмақты саралай білуі, планетарлық деңгейдегі соны саясаткерлігі мен басалқы байыбы, кемеңгерлігі мен кең­дігі тәуелсіздігіміздің тегеурініне, еліміздің еншісіне ұласып, ерен өрлеу жолымызға жарқын жол ашты. Ақжолтайымызға айналды!

Әміре ӘРІН,

Алматы облыстық «Жетісу» газетінің бас редакторы, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты