Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев халыққа Жолдауында балаларға қатысты қылмысқа қолданылатын жазаны шұғыл түрде қатайту қажет екенін атап өткен болатын. «Жыныстық зорлық-зомбылық, педофилия, есірткі тарату, адам саудасы, әйелдерге қатысты тұрмыстық зорлық-зомбылық және басқа да ауыр қылмыстарға, әсіресе, балаларға қатысты қылмыстарға қолданылатын жазаны шұғыл түрде қатайту қажет. Бұл мәселені шешуді Парламентке және Үкіметке тапсырамын», деген болатын Президент.
Әрбір әке-шеше қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай, суыққа тоңдырмай, ыстыққа күйдірмей өсірген өз баласын өзгеден өгейлік көрмей, жұмыр басты пенденің бәрінен жұмсақтық көргенін қалайды. Әрине, ел болған соң «бес саусақ бірдей емес» екенін ескеріп, жақсылық пен жамандықтың, ақ пен қараның, мейірім мен қатыгездіктің қатар жарысып келе жатқанын әсте естен шығармаған абзал. Бүгінгі таңда қатыгез жандардың қатары қалыңдап бара жатқаны жасырын емес. Оның ішінде балаларды басынып, зорлық-зомбылық әрекет жасаушылар да жетерлік. Негізінен, бүгінгі балдырғандардың арасында қоғамға қорқа қарайтындары көп. Көшеде жүрсе көңілді, үйге барса үрейленіп қалатын немесе шаңырағында шаттанып, түзге шықса түңіліп жүретін балғын балалар қаншама?!..
Оған дәлел ретінде өткенде Алматыда өгей әкесі қатты соққыға жығып, екі жасар баланың қайтыс болуын айтсақ та болады. 23 қыркүйектен бастап бала жансақтау бөлімінде жатқан. 3 қазанда сәби ауыр жарақаттан көз жұмған. Алматы қалалық полиция басқармасы баланың қайтыс болғанын растады. Қазіргі уақытта қылмыстық іс сотқа дейінгі тергеуге жіберілген. Ұлды өз қолымен ауруханаға жеткізген қаскөй әке алғашында бала ойнап жүріп құлап қалды деп жалған мәлімет беріп, жалтармақ болған. Бірақ дәрігерлер оның соққыға жығылғанын бірден байқап дереу полицияға хабарлайды. 34 жастағы азамат көп ұзамай қолға түсіп, баланы ұрғанын мойындады. Күдіктіге әуелі Қылмыстық кодекстің 106-бабы, яғни денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіргені үшін айып тағылған. Одан кейін іс 99-баппен, яғни адам өлтіру фактісі бойынша қаралатын болды.
«Осы дерек бойынша Алматы қаласы Ішкі істер департаментінің Тергеу басқармасы қылмыстық істі өз өндірісіне алған болатын. Сезікті бірден ізін суытпай жатып қолға түсті. Ол кінәсін толығымен мойындады. Қазіргі таңда күдікті қамауға алынды. Бұған дейін ол ұрлық пен қарақшылығы үшін істі болған», дейді Алматы қалалық Полиция департаментінің ресми өкілі Салтанат Әзірбек.
Иә, Қазақстандағы балаларға зорлық-зомбылық көрсету, жыныстық зорлау проблемалары қашанда өзекті. Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің ақпаратына сүйенсек, бүгінгі таңда полиция органдарында 9 мыңнан астам бұзылған отбасы тіркелген. Бұл отбасыларда 14,5 мыңнан астам кәмелетке толмаған балалар тұрады екен. Жыл сайын шамамен 1000 әке мен шеше ата-ана құқығынан айырылады. Небәрі 8 айда 4 мыңға жуық ата-ана міндеттерін орындамағаны үшін әкімшілік жауапкершілікке тартылған.
«Республикада 24 612 жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар бар десек, қамқоршылық, патронаттық тәрбиедегі Қазақстан азаматтарының отбасыларында, патронаттық отбасыларда 19 633 бала өмір сүруде. Ал жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған 107 ұйымда 4979 бала тәрбиеленуде. Жоғарыда аталған санаттағы барлық балалар мемлекеттің ерекше назарында. Олармен тәрбиелік және әлеуметтік жұмыстарды 289 мың мұғалім, 100 мыңнан астам сынып мұғалімдері, 4 мыңнан астам әлеуметтік педагог, 8 мың психология мұғалімдері, 2 мыңнан астам мектеп полиция инспекторлары, 140 мың қамқоршылық кеңестер мен ата-аналар комитеттерінің мүшелері айналысып отыр», дейді Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің өкілдері.
Бас прокуратураның Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің хабарлауынша, биыл 8 айда кәмелетке толмағандарға қатысты 1559 қылмыс дерегі тіркелген. Қазіргі уақытта Бас прокуратура, Денсаулық сақтау және Ішкі істер министрліктері бірлесіп, баланың құқықтарын қорғауды күшейту және тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы тұру, жасөспірімдер арасындағы суицид мәселелерін шешу бойынша жол картасы әзірленуде. Айта кететін тағы бір жайт, білім беруді және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында қылмыстың алдын алуға, қиын өмірлік жағдайдағы кәмелетке толмағандарды оңалту мен қоғамға кіріктірудің әлеуметтік тетіктерін жетілдіруге бағытталған шаралар кешені қарастырылған. Отбасының қолайсыз жағдайларына тап болған, денсаулығы мен дамуына қауіп төндіретін, қатыгездіктен зардап шеккен балаларға, жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға әлеуметтік, психологиялық және заңгерлік көмек көрсету үшін қиын және қиын жағдайдағы балаларға қолдау көрсететін елімізде 16 орталық бар. 14 кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталығы жұмыс істеуде.
Халықаралық тәжірибеге жүгінсек, көптеген елдерде балаларға қатысты зорлық-зомбылық үшін жаза күшейтілген. Мысалы, Германияда бала анасына толық тиесілі емес, тек 33 пайызға ғана тиесілі. Қалған жауапкершіліктің жартысы әкесіне (33%) және кәмелетке толмағандар ісі бөліміне тиесілі екен. Германияның Қылмыстық кодексіне сәйкес, баланың физикалық, психикалық немесе рухани саулығына қауіп төнген жағдайда, билік отбасына араласуы мүмкін.
Нұр-Сұлтан қаласындағы Ж.Жабаев атындағы №4-мектеп-гимназиясының педагог-психологы Мошке Аршагүл бала бақыты алдымен ата-анаға байланысты дейді.
«Бала адам өмірінің баға жетпес байлығы мен қазынасы. «Адам ұрпағымен, ағаш жапырағымен көрікті» дегендей, адам ұрпағымен мың жасайды. Ұрпақ өмірдің жалғасы. Ендеше ата-аналар да саналы түрде бала үшін өмір сүріп, артында қалар ізінің айқын болуы үшін ғұмыр кешеді. Бала өмірінің қауіпсіздігі мен психологиялық саулығын қамтамасыз ету – отбасындағы әке-шешенің басты міндеті. Біздің әке-шеше ретіндегі ең басты қателігіміз – өмірге бала әкелерден бұрын саналы түрде өзімізді психологиялық тұрғыда дайындамауымыз. Осы тұрғыда көп жағдайда отбасында қарама-қайшылықтар туындап, ата-ананың өзара қарым-қатынасынан, үй ішіндегі туындаған кикілжіңнен, түрлі тұрмыстық жағдайда балаларға зорлық-зомбылық жасалады. Сонымен қатар қоршаған ортада мектеп жасындағы оқушылар арасында да кездесетін зорлық-зомбылық баланың психологиялық тұрғыда ағзасына тікелей әсер етіп, жүйкесін жұқартады. Осы жағдайларға байланысты кейбір жасөспірімдер психологиясы бұзылып, қатыгездікке бой ұруы әбден мүмкін. Мұның алдын алу үшін отбасында баланың ішкі жан дүниесімен көбірек сырласу керек. Себебі отбасы бала өміріндегі басты орын алатын жылы ұя. Мұнда бала гүл сияқты бүр жарып, күн сияқты жарық пен нұрға малынып өсуі керек. Өкініштісі сол, қазіргі қоғамда қазақ отбасыларында толыққанды отбасылардың саны көп, сапасы аз. Мұндай отбасында ешқандай бала гүл болып жайнап, күн болып нұрын шашпайды. Қорыта айтқанда, зорлық-зомбылықты болдырмау үшін әр адам рухани санасын жаңғыртып, қоғам болып күресіп, әрбір отбасының тірегі мен жүрегі ата-ана өз баласынан бұрын өздерінің рухани болмысын жетілдіру қажет», дейді психолог.
Айта кететін тағы бір жайт, 2016 жылдан бастап «150» байланыс орталығы жұмыс істейді, Министрліктің сенім телефоны – 742-528. Олардың қызметі қиын жағдайға тап болған балалар мен ата-аналарға консультативтік, психологиялық, заңгерлік және басқа да көмек көрсетуге бағытталған. Кәмелетке толмағандардың құқықтарының бұзылуын, зорлық-зомбылықты немесе қатыгез қарым-қатынасты анықтау мақсатында 2019 жылдың наурыз айынан бастап Telegram мессенджерінде «BALA QORGAU» деген атаумен чат жұмыс істей бастаған. Бүгінгі таңда чатта 4 мыңнан астам қатысушы бар.
Өкінішке қарай, балаларға оларды қорғаудың барлық ықтимал шаралары туралы ақпарат берілмейді. Миллиондаған балаларды зорлық-зомбылықтан тек балалар құқығын қорғау және қамқоршылық комитеті ғана қорғай алмайды. Сол себепті азаматтық қоғамның – мұғалімдердің, көршілердің, туыстардың, полицияның, дәрігерлердің, үкіметтік емес ұйымдардың, тіпті жолдан өтіп бара жатқан адамдардың да балаға деген көзқарасы немқұрайлы болмауы керек.
