Суретті түсірген Жанболат КЕНЖЕҒҰЛ
– Жыршылық маған тұқыммен берілген қасиет десем, қателеспеспін, балам, – деді сонда жыршы. – Әкем Алпыс өнерге бейім адам еді, жарықтық. Жады керемет мықты болды. Өзіміздің әулеттің, Торғай бойындағы арғын-қыпшақ, күллі қазақтың шежіресін таратып отыратын. «Мың бір түннің» қиссаға айналған хикаяларын таңды таңға ұрып айтушы еді. Оның сыртында «Албан Жұпар ханым» деген дастанды, Нұрханның күллі шығармаларын бес саусағындай білетін. Ол кезде айтуға тыйым салынған Ахмет Байтұрсынұлының «Қырық мысалын», өлеңдерін, сондай-ақ, Торғай жерінде өткен әйгілі сахи жомарт Иманқұлдың Әбдрахманының, Күдері, Байтас ақындардың өлеңдерін жатқа соғатын. Әйтсе де, бұлардың бір де бірін маған арнайы үйреткен емес.
– Әйтсе де, өткен ғасырдың 80-жылдары сіздің есіміңіз ел аузында шарықтап тұрды ғой? – деп сұрадық қолына домбырасын алып, малдас құрып отыра берген ақсақалдан.
– Менің танылуым кездейсоқ оқиға болды. 1963 жылы қолыма бір кітап түсті...
– Қандай кітап? – Елең ете қалдық.
– Ілияс Жансүгіровтің «Құлагер» поэмасы. Құдайдың құдіреті, әлгі ұзақ дастан бір оқығаннан санама таспен қашағандай орныға қалды. Түгелдей жаттап алдым. Әйтсе де, оны домбыраға қосып айтамын деген ой үш ұйықтасам да түсіме кірген емес. Оның үстіне 1964 жылы әскерге алынып, үш жыл Отан алдындағы борышымды өтеп қайттым. Келген соң техникумға оқуға түстім. Содан, 1971 жылы ауылға оралып, жұмысқа орналастым. Өнерден мүлдем алыс жүрдім...
«Бойдағы дарынын, бейнелеп айтсақ, бұлақ көзінің ашылуына қандай оқиға түрткі болды екен?». Ойымызды оқып қойғандай-ақ, жыршы:
– Енді «қасқа айғырдан құрығанда төбел құлын туады» деген ғой, – деп күлді. – Ауылдағы (қазіргі Қостанай облысының бұрынғы Албарбөгет совхозы, қазіргі Жаркөл, Тәуіш мекені) білдей бір жыршының баласы болған соң аздап домбыра тартатыным бар-тұғын. Көрші-көлемнің үйіндегі қуанышта ән салып беріп жүрдім. Бір күні Жұман Опин деген азамат үйіме іздеп келді. Өзі бір атан жілікті, атақты Таңатқан балуанның туысы, сері жігіт еді. Жұман маған: «Нәке, сенің даусың тамаша! Өнерді жасыра берме. Ұзақ жыр айт. Сенің қолың – жыршылық. Алайда, «Есім серіні» Сардан Әбікеевтен (Жүсіпбек Салықовтың шәкірті), «Жауыр торыны» Бегәліден (Аралбай ауылында Бегәлі Көрпебаев атты жыршы болған) асыра алмайсың. Өзіңе бір ешкім айтпаған шығарма тап», — деп қамшылады.
Сол кезде баяғы «Құлагер» ойыма сап ете қалды. Айтып көріп едім, Жұман мақамымды ұнатпады...
– Неге?..
– «Құлагер» – керемет-ақ. Бірақ сен оған жаңа әуен тап!» деді ол. Ақыры, ыңылдай-ыңылдай отырып, осы күні ел білетін мақамы өмірге келді. Бұл – 1979 жыл еді.
– «Құлагерді» халық қалай қабылдады? – Жетпісті желкелеген жыршыға сынай қарадық.
– Ол кезде елде жыр-дастан тыңдайтын еді. Үлкен кісілер жағы жиналып, терме, толғаулар айттыратын, – деді беторамалымен маңдайын сүрткен домбырашы. – Әр ауылдың өз жыршысы болды. Менің «Құлагерім» көпшілікке бірден ұнады. Көрші ауылдан адам жіберіп алдырып, тыңдайтын күнге жеттім. Өзім де ұяңдықты қойып, төселіп алдым. Марқұм Жұман Опиннің үнемі тыңдап, олқы тұсын сынап, жетілдіріп отыруы зор ықпал етті. Бірде сол кездегі «Қызыләскер» совхозына барып, «Құлагерді» шырқап жатқанмын. Қонақтардың ішінде ақын інім Қонысбай Әбіл де жүр екен. Ол мені тыңдап алды да «ой, аға, мынадай қазынаны қалайша қор қылып жүрсің?» деп таңғалып, көп ұзамай республикалық газетке көлемді мақала берді. Содан бастап менің жұлдызым жарқырай бастады. Газетке шыққасын бір жылдан соң, 1983 жылы Ілияс Жансүгіровтің қызы Үміттен Алматыға шақырту алып, телестудияға жазылдым.
«Ол кезде жалғыз телеарна, таспаға түсу де оңай болмағаны анық». – Осылай ойлап үлгеріп едік. Қателеспеппіз.
– Ол уақытта халық әртістерінің өзіне бір сағат уақыт қана беріледі екен. Ал маған табаны күректей екі сағат бұйырды. Мұның өзі қазақ жырының Құлагеріне, яғни Ілекеңе деген құрмет деп түсінемін. Кейін күйтабаққа басылды даусым. Ол кезде теледидардан көріну – танымал болдың деген сөз. Күйтабаққа шығу қазір клипің жарық көргенмен бірдей.
Осылай деген ақсақал құдды шабыт қысып кеткендей-ақ домбырасын қыса түсті.
– Құдай берген өнердің арқасында бірталай жерге бардық қой. 1984 жылы Кенен Әзірбаевтың 100 жылдық мерейтойына қатыстым. Көкшетау-Торғай облысы өнерпаздарының бәйгесінде бақ сынадым. Қайсыбірін айта берерсің. Көбіне Нұрханның «Торғайдан сәлемін» орындап жүрдім. Бұл өзі ғажап туынды. Осыны мен бір бөлек мақаммен, торғайлық ақын-сазгер Бөлтірік Молдашев өзінше түрлендіріп, Болат Қонысбаев деген әнші өзге әуенмен айтатын. Бір-бірімізді қайталамайтынбыз.
Жоғарыда бірнеше мақамның авторы екенін айттық қой. Бұ жолы өзі айтсын:
– Әр өлкенің өзіндік мектебі болатыны сияқты, әр жыршының өз мақамы болса, бұл артықтық етпейді. Өзім орындайтын шығармаларды түрлендіріп отырғанды жақсы көремін. Байқасаңыз, бір «Құлагердің» өзі бірнеше құбылады. Бастауы баяу, аттың шабысы, Ақан сері мен Батыраштың тартысына келгенде екпінмен, ал жүйрікті жоқтайтын жерге келгенде зарлы дауыспен айтамын. Өйтпесең, тыңдаушыңды жалықтырып аласың. Сол сияқты, «Қатаған мен Сүйінбайдың айтысын» өзім шығарған мақаммен орындаймын. Осы айтысты марқұм айтыскер Ерік Асқаров бір түнде бірнеше айтқызып, айызы қанғанша тыңдап еді.
Қазіргі айтыскерлерге жиі айтылып жүрген сынның бірі де өзіндік мақамының жоқтығы ғой. Мәселен, жыршының бес буынды мақамын айтыстың ақтаңгері атанған Айбек Қалиев сахнаға алып шықты. Бес буынмен сөз сайысу – біздің білуімізше, қазақ айтысындағы бұрын-соңды болмаған жаңалық. Ән өнерінде де сирек кездеседі. Айбек ақынның сахнада Нағашыбай ағасының мақамына салып айтысқанын жыршы да мақтан тұтады екен. «Үлкен насихат» болды дейді.
Қазір не көп, жалт-жұлт еткен «жұлдыз» әнші көп. Жыршылық осы даңғазаның тасасында қала берсе, ақыры жойылып кетпей ме?
Бұл да жыршы ағамыздың жанына батады екен.
– Бұл – менің жаныма ең бататын дүние, – деді ол. – Бірақ бірер балық қарсы жүзгенмен толқын кері бұрыла ма? Амал жоқ, іштен тынасың. Қазақтың осынша кең-байтақ жерге ие болып отырғаны, бірінші, Алланың, сосын үлкен патриоттық рухтың қайнары – жыр-терме, сөз өнерінің арқасы дер едім. Біздің тарихымыз қағазға жазылған жоқ, ауыздан-ауызға айтумен, қисса, дастан, толғаумен жетті. Яғни, жыр – үлкен тәрбие құралы болды. Өкініштісі, осынау ұлы дәстүр шетке ысырылып жатыр. «Заман талабы» деген ұранмен бәрі жалт етпе, тамыры жоқ, бір сәттік шолақ дүниеге ұмтылады. Сонда сан ғасырдан бері жалғасқан текті өнер, қасиетіміз қайда қалады? Мені қынжылтатыны, біз, Жүсіпбек, Бегалы, Сардан, Мұхамедияр сынды көненің көзін жазып алып қала алмадық. Қолымызда құрал болған жоқ, қызмет те ыңғай бермеді. Өзім өмір бойы ауылда құрылыс шебері, кейін пошташы болып еңбек еттім. Енді бәрі дамыған мына заманда жиған-тергенімді беріп кетсем деймін. Бір менің білгенімнің өзі екі-үш күн жырласам таусылмайды. Қазір тыңдайтын адам аз, күнде айтпаған соң, ұмытып та барамын. Қанша дегенмен жас келді. Жетпістен астық...
