Алдымен айтарымыз, аталған қыл­мыс­тық және қылмыстық-про­цес­тік заң­намалар 2010-2020 жыл­дарға ар­налған Құқықтық саясат тұжы­рым­дамасына сәйкес, қылмыстық процестің тиімді мо­делін құруды мақсат етеді. Сондықтан аталған Тұ­жы­рымдама қылмыстық про­цестегі адам құқықтары мен бостан­дық­тарын қор­ғауға бағытталған жаңа институт­тарды енгізуді көздейді. Міне,­ осыған сәйкес Елбасы алға қой­ған тапсырмалардың тиімділік барысын сараптар болсақ, 2015 жылғы 1 қаң­тар­дан бастап жаңа Қылмыстық және Қылмыстық-про­цестік  кодекстердің қол­данылуы тап­сыр­маға сай жүргізілген рефор­малардың сәттілігін айғақтауда.

Өйткені бұл реформа адам құқық­тарын қорғауды нығайтуға, тараптардың жарыспалылығын арттыруға, сот бақы­лауын күшейтуге, тергеу органды, сот және прокуратура арасындағы өкі­лет­тік­­­­терді ажыратуға және олардың қай­та­­­лануын болдырмауға бағытталған бо­ла­тын. Және аталған өзгерістерді жү­зе­ге асы­ру үшін алғаш рет қылмыстық процес­ке тергеу судьясы, процестік про­курор, ке­­лісім инс­титуты, жасырын тергеу амал­да­ры, сон­дай-ақ қылмыстық құқық бұзу­шы­лық­ты тіркеу жүйесін жетілдіру енгізілді.

Тергеу ісі айқындалып, сот бақылауы артты

Жаңадан енгізілген сотқа дейінгі тер­геп-тексерудің бір­ың­ғай тізілімінің нәтижесінде қыл­мыстарды бұрынғыдай жасы­рып қалу тыйылды. Ал тергеу судьясы институты тергеуші немесе прокурордың  кез келген әре­кеті мен шешіміне байланысты сот­қа ша­ғымдануға жол ашты. Ал енді қыл­мыс­тық процесті жаңғырту жөнін­дегі заң­ның қандай ерекшелігі мен тиім­ділігі бар дегенде, ең алдымен айтарымыз, ал­дымен күдіктіні соттың санкция­сын­сыз­ ұстау мерзімі қысқартылды. Бұл ұстау мерзімі 1956 жылдан бері заңды түрде өзгертілмеген болатын. Сон­дықтан қазіргі уақытта іске қажетті дәлел­­дерді жетілдірілген тәсілдермен жинақтау жүргізілетіндіктен ұстау мер­зімі 72 сағаттан 48 сағатқа, ал кәме­­леттік жасқа толмағандарды ұстау 24 сағатқа қысқарды. Бірақ аса ауыр қылмыстарды, оның ішінде тер­рор­л­ық және экстремистік қылмыс жаса­ған, заңсыз есірткі айналымымен шұғылданған, кәмелет жасына толмағандар құқын бұзған деп танылған күдіктілерді 72 сағат қамауда ұстау мерзімі сақталып отыр.

Екіншіден, қылмыстық процестегі сотқа дейінгі тергеуде сот бақылауын кеңейту жүзеге асырылды. Демократия­лық және құқықтық даму жолындағы мемле­кеттерде тәуелсіз билігі қыл­мы­с­­тық процеске тартылған адам­ның құқықтарын қорғаудың не­гізгі субъек­тісі болып табылады. Сон­дық­тан біздің елде азаматтардың конс­титуция­лық құқықтарын шектейтін бар­­лық  процестік әрекеттерге санкция беру құқығы прокуратурадан алынып, сот құзырына жүктелді. Өткен жылы сот­тар 30 мыңға жуық санкция берген, оның ішінде тінту, мүлікке тыйым салу, және т.б.

Үшіншіден, сотқа дейінгі тергеп-тексерудің басталу негіздеріне аса мән берілетін болды. Бұрын іс тек қылмыс жасағаны туралы баянат негізінде қозғала беретін. Осыған байланысты көптеген жазықсыз азаматтар, бизнес өкілдері қылмыстық жауапқа тартылған. Ал енді істі қозғау үшін міндетті түрде аудитордың немесе уәкілетті органның залалды растайтын ресми актілері мен қорытындылары болуы қажет. Бірақ мұндай жағдайда кейде тараптардың бірінің келісімді орындамауы мүмкін. Міне, жоғарыдағы қабылдаған заң осы мәселені де реттеді. Қазір олардың арасындағы дау азаматтық сот арқылы шешіледі. Егер сот келісімді жарамсыз, яғни жалған немесе өтірік деп таныса, онда қылмыстық істі тергеуге мүмкіндік беріледі. Алайда бұл талап шарттық міндеттемелердің жосықсыз орындалғаны туралы ұжымдық арыз берілген жағдайда қолданылмайды. Мәселен, қаржы пирамидасынан алдан­ған үлескерлер ісі.

Адвокаттың қорғаушылық құзыры кеңейді

Төртіншіден, адвокаттың өкілеттігі арт­ты. Қазіргі уақытта адвокат тергеу­ші­ден тек сараптаманы ғана емес, өзге де тергеу амалдарын жүргізуді талап ете алады. Соның арқасында тергеу ісі кезінде дәлелдемелермен алмасу да ен­гізілді. Егер адвокат қолында бар дәлелдемелері ерек­ше және істің тағдырын шешеді деп есеп­тесе, оны тергеушіге көрсетпестен, кейін сотта ұсынуға да хақылы. Ал тергеуші болса, барлық дәлелдерімен адвокатты таныстыруға тиісті.

Бесіншіден, қазіргі заманауи талап­тарға сай, қылмыстық сот ісін жүр­гізу рәсім­дерін жеңілдету шаралары қабыл­дану­да. Мәселен, қыл­мыстық теріс қы­лықтар және онша ауыр емес қыл­мыс­тар бойынша бұйрықтық іс жүр­гізу өнді­рі­сі енгізілді. Егер күдіктінің істе­ген қыл­мысы мен келтірген залалы мөл­шеріне жәбір­ленуші қарсы болмаса, сотқа дейінгі тергеп-тексеру 5 тәулікте, ал сотта іс қа­рау 3 тәулікте аяқталады. Мұн­дай тәр­тіп­те өткен жылы 850 қыл­мыстық іс қаралған.

Цифрлы тергеудің тиімділігі зор

Жалпы Елбасының тапсырмасы негізінде «Цифрлы Қазақстан» бағдар­ламасы бойынша электронды тергеу фор­маты да белсенді жүргізілді. Қазір элек­тронды қылмыстық істер тіркел­генінен бастап, оның тергелу барысы, сот­­­та қаралуы, жазаның орындалуы се­кіл­ді барлық жүргізілу сатылары ашық­ қам­тамасыз етіледі. Цифрлы фор­мат­ уа­­қытты және шығынды үнем­дейді. Со­ны­­­мен қатар қылмыстық істер­дің жо­ға­луына, бұрмалануына жол беріл­мейді. Осы ретте, тергеу процесі негізгі талап­тар­ға сәйкес прокурорларға, адво­кат­тарға және сотқа ашық көрініп тұра­ды. Сон­дай-ақ мұндай қылмыстық про­цестің қаты­сушы­лары да онлайн режімі бойынша ша­ғымдары мен сұрақтарын оңай жібере алады. Өткен жылы 16,1 мың қылмыстық іс элек­тронды түрде тергелді, оның көбі сот­қа жолданды.

Бұған қоса тағы айтарымыз, аталған жаңалықтар арқылы түрме индексі бо­йынша да қамауға алынғандар саны­ның кемуіне орай Қазақстан рейтин­гісін 12 позицияға жақсартты. Ал осы ретте қыл­­мыстық процесті оң­тай­­­ландыруға  және қамауға алынған­дар­дың санын азай­­туға байланысты бюд­жет қаражаты да елеу­лі түрде үнемделуде екенін атап өт­кен жөн.