Кей тойларда ұнамсыз мынадай бір жағдай белең алып барады. Тойға жиналған қауым жаңа түскен келіннің беташарында арнау айтқан әншінің алдына қойылған табаққа ақша тастайды. Келін есімі аталған кісілерге иіліп сәлем салып біткенше әлгі тегештің беті теңгеге лықси толып, алыс-жақын ағайын «қане, бұл додада кімнің аты бәйгеден оза шауып келер екен?» дегендей бірімен-бірі бәсекелесіп, бәсі түсіп қалмаудың қарекетіне көшеді. Сөйтіп беташарыңыз, қазақы дәстүріңіз қызыл-жасыл ақшаның көлеңкесінде көміліп қала береді. Қазақ халқының салтында жоқ осы бір ұнамсыз жайт жаңа отау құрып жатқан жастарға не өнеге береді?! Әрине әнші-жыршыға үй иесі тарапынан құрмет, лайықты сый-сияпат көрсетілмесін демейміз, көрсетілсін, бірақ бұлай емес, оның өз орны, өз рәсімі бар.
Қазақ қашанда той – қазына, береке-бірліктің бастауы деп айтып жатады. Тойханалар мен мейрамханаларға бас сұқсаңыз, күніге той. Еліміз экономикалық дағдарысты бастан кешіп жатыр дейміз, бірақ қалада да, ауылда да сол жағдай. Екі жыл бұрын бір Шымкенттің өзінде 400-ге жуық тойхана, 70-тен аса продюсерлік орталық, 300-ге жуық асаба бар деп естіп, таң-тамаша қалғанымыз бар еді. Қазір көбеймесе, азаймағаны анық. Қарызданып, қауғаланса да қазақтың тойы өтіп жатыр. Несие беруші бюроның мәліметіне сүйенсек, қарызы барлардан гөрі қарызы жоқ қазақтың санын есептеу жеңілдеу болатын тәрізді. Атақты асаба немесе әжептәуір абыройға жетіп, көрінгеннің қолына түсе бермейтін эстрада жұлдыздарын шақыру да қазақ үшін бәсекенің бір түріне айналды. Күпініп, атағын шығару мақсатында той жасау – екі жастың болашақ бұтағын өз қолыңмен балталағанмен тең әрекет екенін ұғатын сана әзірге байқалмай тұр. Әркім өзінің көрпесіне қарай көсілсе, мұндай масқаралық, атақ-даңқ қуалау белең алмас еді. Осындай жағдайларды көргенде: «Біз осы қайда бара жатырмыз, бағытымыз қайсы?» деген сұрақ көмейіңді тұншықтырады. Әлеуметтік желіден «Қазақтың тойы қанша тұрады?» деген мақаланы көзіміз шалып қалды. Онда Қазақстанның шағын қаласында 100-120 кісілік той жасау үшін 1 млн теңге керек деп есептеліпті. Қазіргі қымбатшылықтың тұсында бұл бер жағы-ау деген күдікті ой келеді. Кей тойларда қонақтарға 2-3 рет ыстық тамақ тартылады, 4-5 түрлі салат, 3-4 түрлі тіскебасар ұсынылады, оған қоса жеміс-жидегі, шай мәзіріне қоятын тәттілері, нанның алуан атасы, сусындар тағы бар дегендей. Сонда орташа есеппен екі жүз адамның ішім-жемі 2,5 миллион теңгеге жуықтайтын көрінеді.
Той мәдениеті – дәстүрдің озығы алға озып, ал тозығы өмір көшінен өздігінен сырғып түсіп қалып отыратын, үнемі дамып, заманмен бірге жаңғыра жасай беретін құндылығымыз ғой. Бірақ қазіргі өткізіп жүрген тойдың бәрі олай дей алмайсыз. Тойға барған адам ләззат алып, демалудың орнына шаршап-шалдығып қайтатын сәттер көп. Өйткені даңғаза музыка, асабаның сөлсіз сөзі мен анайы анекдоттары жалықтырады. Барған кісі тілегін тезірек айтып, үйіне ерте қайтып кеткісі келіп тұратыны содан. Сөйлеп тұрған адамның тілегін біреу елеп, біреу жүре тыңдап, болмаса екеуара сыбырласып, күбірлесіп кетеді. Абайдың:
«Көп топта сөз танырлық кісі де аз-ақ,
Ондай жерде сөз айтып болма мазақ.
Біреуі олай, біреуі бұлай қарап,
Түгел сөзді тыңдауға жоқ қой қазақ» деп жырмен өрнектеген суреті айна-қатесіз көз алдыңыздан сырғып өтеді. Одан қала берді асабаның пәрменімен әдепсіз ойындар ұйымдастырылып, дарақылықты дәріптеу жаппай сипат алып барады. Бәрінен сорақысы – тамашалап отырған қауымның мұндай сұмдықтан шошынбауы, езулері екі құлағына жеткенше мәз-мейрам болуы. Ұлттық дәстүрден қол үзу, бөтен жұрттың тек жаман әдеттерін үйренуден осындай кесапатты жағдайлар орын алып отыр. Мұндай тойлардың болғанынан болмағаны артық-ау. Тағы бір үйреншікті дағдыға айналып бара жатқан жаман әдет – бес-алтыда басталуға тиіс той сағат сегізге, тоғызға дейін жұртты тік тұрғызып қойып, жүйкені жұқартатыны. Лауазымды бір құрметті қонақтың кешігіп келе алмай жатуына қарай тойды кешіктіріп бастау, қалған халықтың уақытын бағаламау – былайғы жұртқа да сөкеттігі жоқ, үйреншікті қалып. Жат әдетті осылай үнсіз, бейқам қабылдай беретін болғандықтан болмысымызға да ол тереңдеп, дендеп еніп барады.
