ӘЗЕКЕҢ ӘЛЕМІ - ӘЗ ӘЛЕМ

Фарида ШАРИПОВА, Кеңес Одағыны, Қазақстанның халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтардың лауреаты: ӘЗЕКЕҢ ӘЛЕМІ - ӘЗ ӘЛЕМ 27 наурыз – халықаралық Театр күні. Бұл кәсіби мерекені биыл еліміздің театр жұртшылығы көрнекті режиссер, Халық қаһарманы Әзірбайжан Мәдиұлы Мәмбетовсіз қарсы алғалы отыр. Осы бір үлкен тұлғаның қазақ руханияты мен мәдениетін, театр өнерін өркендетудегі рөлі мен маңызын жаңаша зерделеу мен зерттеу енді басталары хақ. Өйткені, Мәмбетовтің замандастары, әріптестері, көрермендері ортамызда. Біз театр мерекесі қарсаңында Кеңес Одағының және Қазақстанның халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтардың лауреаты, “Парасат” орденінің иегері Фарида ШӘРІПОВАҒА жолығып, актрисаны әңгімеге тартқанбыз. Махаббатты неғұрлым көрсетпейін десең, соғұрлым жарқырап көрінеді екен – Фарида апай, сізді және бүкіл театр жұртшылығын төл мерекелеріңізбен құт­тық­таймыз. Сіз және сіздің буын “атақ­ты 60-шы жылғылардың” көркем көшін құрайсыздар. Көшбастарларыңыз, әрине, көрнекті режиссер Әзірбайжан Мәмбетов екені әбден мойындалған шындық. Сізді “Мәмбетовтің актрисасы” деп атайды. Бұл орынды да. Өйткені, сіздің өнерна­маңызда Әзірбайжан Мәмбетов қойған спектакльдердің орны ерекше екені мәлім. Және дарынды режиссердің шығармашылық жолы, ол қойған, сіздер жан беріп-жан алып дегендей, ойнаған спектакльдер туралы бүгінгі күн биігінен зерделеу бір басқа. Сондықтан да, өзіңізбен, негізінен Әзір­бай­жан Мәдиұлы туралы әңгіме қозғасақ деп едік. Алғашқы сауал - режиссермен алғаш қалай кездестіңіз? Ол кісі сізге бірден сенім білдіріп, үлкен рөлдер ұсынды ма? – Барша әріптестерімді, ұжымымды Театр күні мерекесімен мен де құттық­таймын. Театр – ұжымдық өнер және ерекше өнер, парасатты өнер. Беріден айтсақ, қазақ, ал әріден қайырар болсақ, әлемдік театр өнерінде Әзірбайжан Мәмбетов қалдырған із сайрап жатыр. Соны айқындап, жүйелеп, жалқыдан жалпыға ұластыратын күн енді келеді деп ойлаймын. Әзірбайжан Мәдиұлының мен үшін, біздің буын үшін орны өте бөлек. Қазір ойлап қарасам, осындай тұлғамен қызметтес, серіктес болғанымыз да бір бақытымыз екен. Әзірбайжан Мәдиұлын алғаш рет студент кезімде көрдім. Ол кісі М.Әуезов театрында Қ.Мұхамеджановтың “Бөлтірік бөрік астында” комедиясын қойды. Ондағы басты кейіпкерлердің бірі Жәмиланы Зәмзәгүл Шәріпова ойнайтын. Мені келесі құрамға қосты. Өз әлімше, көргенімді қайталап орындап жүрдім. Консерва­то­рия­ның театр факультетін бітірген жылы театр­да орын болмады ма, мені Гурьев облыстық театрына (қазіргі Атырау облыстық театры) бөлді. “Гурь­евке барғанша, Қытайға қай­тамын” деп шешкенмін. Сөйтіп жүрг­е­нім­де, театрдың сол кездегі бас режиссері М.И.Гольд­­блат мені Мәдениет министр­лігіне ертіп апа­рып, 50 сомға көмекші құрамға алды (театр­­да ең төменгі жалақы 65 сом бо­ла­тын). Театрдағы алғашқы дебютім Әзір­байжан Мәмбетов қойған “Қозы Көрпеш-Баян сұлудағы” Баян бейнесі. Оған қол ұшын берген – Нұрмұхан аға Жантөрин. Өзі Қодарды ойнап жүріп, мені осы спектакльге тартты. Жас кезім, тәжірибем жоқ, қазақ көрермені, әсіресе, сол кездегі көрермен, көз жасыңды төгіп, егіле ойнамасаң қабылдамайтын сияқты көрінетін. Күндізгі репетицияда ағыл-тегіл жылап ойнадым, бірақ, кешкі спектакльде олай шықпады. Нұрмұхан аға: “Кешке жақсырақ болды. Бәрін ішіне жинаған, тістеніп тұрған батыр қызды ойнадың” деді. Ал Әзекеңнің маған деген сенімі сол репетициядан бастау алған болуы керек. – “Ол жай ғана өлген жоқ, жаңа өмірдің белгісі болды” деп жазыпты сіздің Баяныңызды көрген бір сыншы... – Студент кезімізде спектакльден үзінді алғанбыз. Маған Мақпал рөлін берген. “Енді мен өмір-бақи кемпірлерді ой­най­мын ба?” деп мұңаямын. “Ой, опасыз-ау, Баянның рөлінде не бар? Мақпал мықты бейне емес пе?” дейді бізге актерлік шебер­ліктен сабақ берген курс жетекшісі, ұстаз­ы­мыз Асқар Тоқпа­новтың ассистенті болған Нұрмұхан аға. Шынында да, Мақпалдай трагедия­лық рөл жоқ екен ғой. Заманға қарғыс айтып ойнадым. Кейін, театр сахнасында “Қос анам!..” деп барғанда Рахия апай да (Қой­шыбаева), Сәбира апай (Майқанова) да дір-дір етіп жылап тұрды. Сол кезде дәл сол апай­лар­дай шынайы болсам екен деп армандадым. 1960 жылы Әзірбайжан Мәдиұлы “Беу, қыздар-ай!” спектаклін қойды. Күлдіргі қойылым, жастар өмірі. Өз стихиямыз, онша қиындық тудырған жоқ, сондықтан да онда ештеңе тындыра қойдық дей ал­маймын. 1963 жылы ре­жис­сер А.Мадиев­ский “Жәмиланы” алды. Ол өзі бір әдемі рөл ғой. Актерлік талан­тың­ды көрсету үшін жақсы мүмкіндік беретін рөл. Премь­ераға Ш.Айтматов келіп, “Жәми­ласымен” бірінші рет сахнада табысты. Ризалығында шек болмады. Ол Ыдырыс екеуміздің арамызда іңкәрлік пайда болған кез. Сахнада сезімімді көрсетпеуге ты­рысамын. Сөйтсем, махаббатты неғұрлым жасырын ұстасаң, соғұрлым жарқырап көрінеді екен. – Кімнің көңілі бірінші құлады: сіздің бе, Ыдырыс ағаның ба? – Менің шығар. Ол ойнаған Фархад біз үшін ғажайып болды. Ыдекеңдер спектакльден қайтып бара жатқанда соңдарынан еріп жүретінбіз. Бірақ, осы кісіге ғашық боламын, тұрмысқа шыға­мын деп ойлаған жоқпын. – Дәл сол жылдары Ыдырыс ағамен “Абай” спектаклінде де қатар ойнаған едіңіз... – Иә, Ажарды мүсіндедім. Сол кезде Әзекең “Абайдың” бағдарлама-қағазына: “Желаю высших трагических ролей” деп жазып берген. Бір қызық айтайын, Ыды­рыс “Абаймен” Мәскеуге кеткенде, мені Нұрғиса ағаның (Тілендиев) үйіне қал­дыр­ған. Екеуі аталас туыс қой. “Сол кезде Нұр­ғиса аға Ыдырыс екеумізге арнап “Ар­дағым” деген ән жазып берді. Сөзі ақын Мұзафар Әлім­баевтікі: “Қарсы аламын, жан са­ма­лым, Аңсағаным, арманым. Сер­тім бекем, келсең екен, Көр­сем екен, ардағым” деп келеді. Ыды­рыс гастрөлден келгенде Нұр­ғиса аға екеуміз осы әнді айтып қарсы алғанбыз. Театрдың алдында “жедел жәрдем” тұратын – Ыдырыс Ноғайбаев үшін Қа­либек Қуанышбаев мү­сіндеген “Абай” қандай алын­бастай қамал болса, сіз үшін Сәбира Майқановамен бірге ойнап, бәсекелестікке түскен “Ана – Жер-ана” сондай сын болған сияқты. – Театрға келгеніме үш-төрт жылдың айналасы, енді ғана Жәмила, Ра­хи­маш рөлдерін (З.Шашкин, “Замана осылай басталды”) алып жүрген кезім. “Ана-Жер-анада” Әлиман­нан “дә­метіп” жүргенімде Әзе­кең Тол­­ғанайды ойнайсың деді. “Ой­намаймын, мен неге кемпір болуым керек, дайын емеспін” деп тула­дым. Жылап-сықтап, тіпті ауырып қалдым. Бір жұма­дай театрға баспай қойдым. 55 беттік пьесаның 35-40 беті Толғанайдың моно­логы. Үйде жатып алып, уайымдағаным сонша, бас алмай оқи беріппін. Сонда жаттап алған болуым керек, бірден мизансценаға шы­ғып кеттік. Спектакль бір айдың ішінде дайын болды. Әзекеңнің көрегендігі сон­да болуы керек, Сәбира апа екеумізден екі түрлі бейне жасады. Ескі көзқараспен қараса, “Ана–Жер-анада” Сә­бира апайды әбден ой­на­тып, бір жылдан кейін мені шығарса болар еді ғой. Ал 1964 жылы Толғанай бо­лып 7 ақпанда Сәбира апай, 8 ақпанда мен сахнаға шық­тық. Мұның бір жауабын Әзекеңнің осы спектакльге байланысты бір сұхбатынан тапқандай болдым. “Я хотел видеть неувядаемую моло­дость” дейді режиссер. Қо­йы­лымға Ш.Айтматов келеді дегенде қорыққаным-ай... Сахнаға шығып келе жа­тырмын, сүйенген таяғым дір-дір етеді... Еліне бар­ған­да, қырғыздар “қалай бол­ды” деп сұраса, “Кішкене ғана келіншек (жап-жас әй­ел дегені ғой) ғажап ой­на­ды” деп айтып барыпты. Содан мені қырғыздар “кіш­ке­не келіншек” деп атап кет­ті. Белгілі журналист Ф.Бе­генбаеваның бір бағ­дарламасында Ш.Айтматов: “Мен Шәріпованың рөлін көрген сайын ильхам ала­мын. Ол ұлы актриса” дейді. – Сәбира апай сізді қалай қабылдады? – Мұрнымыздан шаншылып жұмыс істедік қой, сөйлесуге де мұршамыз болған жоқ. Сол еңбектің өтеуі шығар, қойылым кезінде халық театрға сыймай кететін. Спектакльден кейін талып қалған адамдар болды. Қойылымнан кейін халық сахнаға сұранып шығып, жылап тұрып сөз сөй­лейтін. Театрдың алдында “жедел жәрдем” көлігі тұратын. “Ана – Жер-ананың” дүр сілкіндіріп, театрды көтеріп жібергені рас. Біздің театр Мәскеудегі Кіші театр, Вах­тангов театры, Грузияның Марджанишвили театры сияқты ірі өнер ордаларымен иық тірестірді. 1966 жылы Мәскеуге бардық. В.Сечин деген сыншы: “Добржанскаяның ұстамдылығы мен Майқанованың эмоциясын қабылдай отырып, өзінше ойнады. Ф.Шәріповадан Ермолованың трагедиялық талантын көр­дім” деп жазды. “Фарида сараң бәйбі­ше­нің сыңар қолымен құрт сыққандай, эмоциясын там-тұмдап береді” деп жазды М.Байсеркенов. – Әзекеңнің өзі де жастайынан корифейлермен жұмыс істеді. Оларды өз дегеніне қалай көндірді? – Аға-апаларымызды Әзекең сендіре білді. Серағаң маған: “Жарайсың, Фрүй! Фаридай, фрүй, фәр-фрүй” дейтін. Бұл не деген сөз десем, “Сен сахнаға шыққанда оттай лаулап, жанып кетесің” дейтін. Сәбира апай Әзекеңді “Әзик” дейтін және... “Шекспир” дейтін. “Абайды” қой­ғанда Қаллеки залда отыратын. Ыдырыс репетицияға гүлді-гүлді көйлекпен шығады ғой. Бір күні Қалибек аға Абайды ойнағанда киген шапанын әкеліп, Ыды­рыстың иығына жапты. Ақсақалдарымыз шынында да ұлы еді ғой біздің. – Өнер жолының теп-тегіс болуы мүмкін емес, Әзекең актер ойынына көңілі толмаса не дейтін еді? – “Вьетнам жұлдызы” спектаклін дайындауға кіріскенімізде қатты бір ренжігені бар. “Ана –Жер-анадан” кейін дүрілдеп тұрған, Мәскеу мойындаған ак­три­самын ғой. Пьесаны оқысам, қара­пай­ым ғана. Дайындық басталып кетті. Жұрт­тың мәтіні дайын емес. Мен түгелдей жат­тап алғам, вьетнамша әнімді айтып, би­леп, жылап жүрмін. Бір күні Әзекең өзгелерге мәтін жағынан ескертпелерін айтты да: “Міне, біздің трафаретная героиня, бәрі дайын!” деді. Түк түсінгенім жоқ. Не де­рім­ді білмей, отырып қалдым. “Жүрегім ауы­рып тұр, ертең репетицияға келе ал­майтын шығармын” дедім. “Өзің біл” деді. Мақтаулардан кейін көтере ал­ма­дым ба, білмеймін. Әзекең өзіне қандай талапшыл болса, жұртқа да солай қа­райтын. Түнімен ұйықтағаным жоқ. Таң­ертең ерте жиналып, репетицияға бар­дым. Ләм деместен дай­ын­дыққа кірісіп кеттік. Ішімде айтылмайтын трагедия жатқаны сезілгендей болды. Қатердің үстінде жүрген адамның риясыз күлуі мүмкін емес. Бір түнде кешкен жан аза­бым соны түсінуге көмектесті. Менің түй­генім – заманауи пьесаны классика си­яқ­ты ойнау керек. Сөздері жұтаң бол­ған­дықтан, сөз арасындағы өмірді көрсету қажет. Осы оқиға маған үлкен сабақ болды. – Көп ұзамай, тағы бір аңызға айнал­ған спектакль – “Қара Қыпшақ Қобыланды” қойылды ғой? – Әзекеңнің мықтылығы – репети­цияның барлығын Шолпан апай мен Хадиша апайға берді. Торғын екеуміз бір айдай залда отырдық. Тек жақын­дағанда “Қайталаушы болма. Өткірлеу жаса” деді. Ыза болып билейтін би қойылды (кейін оны алып тастады). Жырық көйлек кие­тін­мін. Қарлыға өз ортасына көңілі тол­май­тын қыз ғой, наразылығын көрсету ке­рек. “Хан көке, тыңда, хан көке! Қасие­ті асқан ел алады, Қылығы асқан қыз ала­ды. Қасиет, қылық білмеген, Қызталақтар нені алады?”. Осындай сөзді кім айтады? Жасқаншақ қыз айтпайды. Сосын маған орыстың белгілі актрисасы Юлия Бори­со­ва көмектесті. Қалай дейсіз ғой? “Иди­от” фильміне дубляж жасап жүргенде ол ойнаған Настасья Филипповнаның “Вы – князь?..” деп күле­тінін көргенім бар. Маған сұмдық ұнады. Әзекеңе “күліп көрейінші” дедім. “Күл” деді. Содан рөлдің кілті табылды да кетті. – Өнертанушы И.Шостактың “Режиссер Мамбетов” деген кітабында сіз­дің рөлдеріңізге де көп талдау жасал­ған. “Ф.Шәріпованың Қарлығасы Қобы­лан­дыны көріп, соған ғашық болғаннан өз­ге­ріп кеткен қыз емес” дейді бір тұста ол... – И.Шостак, меніңше, рөлдің тінін дұрыс ұстаған. Шындығында да, Қарлыға, жоғарыда айтқанымдай, өзінің әлеуметтік ортасына көңілі толмайтын, әділдікті, тазалықты іздейтін қыз. Қобыландыны адалдығы үшін сүйді. Ал Отаны алдындағы кінәсін сезінгендіктен, өзін-өзі жазалады. Қобыланды: “Не тілейсің сен менен?” деп сұрайды. “Еркіңді алар мен емес, Жалғыз тілек етейін... Сен мұратқа жеткенше, Қай қамалы тұрса да, Ашуменен сермелген, Ақ найзаның ұшы боп, Алдыңда өзім жүремін” дейді. Не деген мықтылық?! Сондықтан да Әзекең өз қойылымында бірінші планға Қар­лы­ғаны шығарды, шығарманың ашыл­маған қатпарларын ашты. Мәскеуліктердің: “Сайыс алаңы – Қарлығаның жүрегі” деп жазғаны тегін емес. Спектакльден кейін Бауыржан аға Момышұлының риза болып, кітабын сый­лағаны бар. Бұл – үлкен баға деп ойлаймын. – Сіз ол кезде жас едіңіз, қандай жүк арқалап жүргеніңізді түйсіндіңіз бе? – Жас кезіңде көп нәрсеге мән бере бермейсің. Солай болуы тиіс сияқты көрінеді, жастықтың артықшылығы да осында, өзіңе деген алапат сенімде болар. Көп нәрсені кейіннен тереңірек тара­зылайсың ғой. Кейін ойланып қарасам, сол кездері Әзекең біздерден екі-үш немесе төрт-бес жас қана үлкен екен. Ал қандай даналық десеңізші! Әлі күнге таң қаламын. Бірақ солай болуы заңды да шығар. Әзекеңнің “қорғаны” мықты бол­ды, өйткені, шыққан өмір мектебі де, өнер мектебі де мықты еді. Спектакльге кіріспес бұрын көп ойланып-толғанатын. Қазақ театрына жақсы прозаны сахналау дәстүрін әкелген Әзекең “Қан мен терді” де көптен толғаған болуы керек. Роман­ның үш кітабын да ғашық болып оқыдық қой. Бір күні Әзекең маған осы трило­гияны инсценировка жасайық деді. Содан жұмыс басталып кетті. Өзімізге керек сахналарды теріп алып, Әбдіжәміл ағаға барамыз. Ол түзетеді. Сол еңбегім үшін Ақ­баланың рөлін алдым. Спектакльдің бе­зендірілуі, мұз жарылғанда ашылып кететін фуркалар, үнемі қозғалыстағы сахна – бәрі нағыз заманауи театрдың стилі еді. – Романды оқыған кезде сіз осы рөлді ойнасам деп ойлап па едіңіз? – Ойладым. Не оқысаң да, бейсаналы түрде өзіңе рөл іздеп отырасың. Мысалы, кейініректе Әзекең “Ғасырдан да ұзақ күннің” инсценировкасын жасайық деді. Мен ол романнан өзіме рөл көрмеген себепті, бас тарттым. Ал Ақбаланы “Ты­нық Дондағы” Аксиньяға ұқсаттым. Қой­ылымда ол тіптен тұлғаланып, ірі бейне болып шық­ты. Өйткені, кульминациялық сәт­тер­дің бәрі Ақбаланың сахнасымен тұйық­та­лады. Сосын артық сөз болмады. Түнгі сах­насындағы монологтарды Асанәлі екеуміз ойдан шығардық. Яғни, Әзекең бізге бірге жұмыс істеуді үйретті. Ақбаланың баласын тастап қашатын жері бар. Сонда мен не істеймін деп көп ойландым. “Она ползет как сука” деді Әзекең. Бір ауыз сөз. Сөйтіп, Ақбала, баласына қарауға бет жоқ, жерді тырналап қашып бара жатады. Әзекең солай, емеурінмен-ақ сурет салып беретін. – Кейінірек қойылған “Қарагөзде” де ме? – “Қарагөзге” онша тоқталғым кел­мейді. Басында-ақ бұл менің рөлім емес екенін сездім. Мысалы, Еңлік – менің рөлім. Серағаңның: “Не десеңдер, о дең­дер, Фаридадан Еңліктің үнін естіп тұр­мын” дегені бар. Қарагөз психологиясы бағынышты, өте нәзік қыз. Менің кейіпкерлерім – күшті әйелдер. Біреу “Вы играли бег от любви” деді. Расында солай. Әзекең тағы бір нәрсені айта алмай қалды. Қарагөзді жалаңаш көрсетеміз дегендей ой айтқан. “Аға, оны жұрт қабылдамайды” дедік. “Қызыл шапан қайда?” дейтін сөз бар. Демек, қыздың абыройы төгілді. Әзе­кең театрда бұрын қойылған “Қара­гөзді” көрді. Көрді де, басқа Қарагөз жасағысы келді. Қазіргі заман позициясынан қойды. Мысалы, Қарагөз неден жынданды? Ғашықтықтан жынданды дегенге ешкім сенбейді. Сырымға сені жақсы көруге тиісті емеспін дейді. Наршаны сүйгісі келеді, сүйе алмайды. Енді шешіліп, Сырыммен кетейін дегенде таяққа жығады. Адамның адамдығы тапталған кезде ол шыдамады. Осы көрініс пантомимамен байытылатын, қоюлатылған еді, кейін алып тастады. Сірә, Әзекеңнің кейбір жаңалықтары тым ерте болды ғой деймін. Мені де ол өз намысы үшін алған болуы керек. Сәбира апай: “Ешкімнің сөзін тыңдама, сенің ішің бар. Ішіңмен аласың” дейтін. Спек­такльдің премьерасы теат­ры­мыздың жаңа ғимаратының ашылуына сәйкестендірілді. Бәріміз толқу үстіндеміз. Менің жайым тіпті күрделі еді. Премьера күні кешке дейін финал табылмады ғой... Бір жылдан кейін мәскеулік сыншы Н.Да­выдова “Қарагөзді” талдап терең мақала жазды, ол мақала бүкілодақтық “Театр” журналына шықты. Ал, мен Көр­кемдік кеңес алдында алғысымды айтып, рөлден босатуын сұрадым. Жасым өтіп кетті. Табиғатқа зорлық жасауға болмайды ғой. – Бірақ “Қарагөз” туралы жақсы пікірлер де болды ғой?.. – Қабылдай алмағандар да болғанын мойындау керек. Және оларға менің еш ренішім жоқ. Мен актерлік міндетімді атқардым. Бірде спектакль болатын күні кілт етіп белім ұстады. Дегенмен, ойнап шықтым. Егер бұл жағдай сахнада қайталанса, сал болып қалар едім. Ауыр­сыну сезімін жеңу керек болғандықтан ба, сол күні спектакль керемет шықты. – Сіз “кейіпкерлерім күшті болатын” дейсіз. Елена Андреевна әлсіз әйел ғой... – Жалпы, Чеховтың кейіпкерлері өте күрделі, астарлы болып келеді. Оның әлемде ең көп қойылатын драматург болуы бекер емес. Елена Андреевнаны әлсіз деуге келмейді, ол парасатты әйел. Трагедиясы іште, тереңде жатқан күрделі бейне. Мұндай рөлдерді ойнау актер үшін рахат. Сондықтан да, “Сүйікті менің ағатайымда” рахаттанып жұмыс істедім. “Ваня ағай” десе, алдымен Әнуар еске түседі. Алмас қылыштай лыпып тұрған актерден сондай зиялы Ваня шығады деп кім ойлаған? Әзекең репетиция басталмай жатып, классикалық музыкаларды қосып қоятын. Біз “Ваня ағайды” қазақы психологияға жақындатып ойнадық. Мәскеуге гастрөлге барғанымызда орыс көрермендері мен сыншылары: “Это казахский Ваня” деді. Суреткермен кездесу – үлкен бақыт – Әзірбайжан Мәмбетов актерлік ізденістерді қалай қабылдайтын? – Көрнекті драматург Қ.Мұхамед­жа­новтың 60-шы жылдары жазылған “Біз періште емеспіз” драмасы 1987 жылы қойылды. Асыл деген кішкентай ғана рөлім бар. Бір күні дайындыққа Қалтай аға келді. “Ана сөзі жоқ, мына сөзі жоқ...” деп түгендей бастады. “Әзекең “болтология” деп сыздырып тастады” деп аузымнан шы­ғып кетіпті. “Данышпаным, сен сонда мені болтун деп тұрсың ба?” деді Қалтай аға. Аузынан шыққан әр сөзі афоризм еді ғой... Спек­такль­де Асылдың жындана­тын жері бар: НКВД қыз­мет­керлері қойнындағы ба­ла­сын жұлып әкетеді де, ол есінен танады. Кейіпкердің осы тұстағы реакциясын та­бу жолында көп қиналдым. Бірде таңға жақын жүрегім шаншыды. Мәскеуде оқып жүрген кезі ме, әскерде ме, әй­теуір, ұлым Шың­ғыс­қа бай­ланысты қобалжу. Сол жерде маған бір ой келді. Көкірегінде баласының табы бар. Кеудесі сыздап, ақырын емшегін шығарып, баласын емізсе қайтеді? Ертесіне Әзе­кеңе айттым. “Қорық­пай­­сың ба?”. “Қорық­пай­мын”. “Қалтай ағаңа айтып көр”. “Жұрттың бәрі жын­дан­са, күледі. Мен аналық сезімге байланысты бірдеңе істесем” де­дім. “Мынауың ғажап екен” деді Қалтай аға. Репетиция кезінде соны жасап едім, залда отырған әріптестерімнің есі шығып кетті. “Бүкіл денеміз шымырлап кетті” деді таныстарым. Көрермен де керемет қабылдады. – Ыдырыс аға ше? – Ондай сәттерде Ыдекең маған әйелім деп қарамаса керек. “Режиссеріңе айт” дейтін. – Ал Әзекең актерлер өз ойынан шықпаған немесе айтқанын істемеген жағдайда нендей “шара” қолданушы еді? – Әзекең актерге “өзің тап” дегендей, шығарма­шы­лық еркіндік беретін, тапсаң – таптың, таппасаң – өз айтқанын істетеді. Және оған қарсы келуге бол­май­ды. Өйткені, ол айтса, әбден жүрегінен өткізіп барып, бір-ақ айтады. Сондықтан, өзіне қарсы келгенді аямайтын. Біздің буын Мәмбетовпен бірге жанкешті еңбек еттік. Негізінен айтқанын екі етпедік. Мысалы, Әзекең ескерту айта бастағанда, Ыдырыс үндемей шығып кететін. Мүм­кін, Әзекеңнің әдісі сол шығар, намысыңа тиіп, қамшылайтын. Қалай болғанда да, Әзекеңмен кездесу – үлкен бақыт. – Әзекеңнің кейінгі қойылымдарына да қатыстыңыз ғой? – Әзекең үлкен, күрделі тақырыптарға баратын, құлашы кең ре­жис­сер. Оның М.Әуезов теат­рын­дағы соңғы кезеңінде “Ға­сырдан ұзақ күн”, “Ко­рио­лан” және “Эд­ип пат­ша­ны” қойды. “Ғасыр­дан да ұзақ күнді” Әзекең Мәс­кеуде жә­не өз теат­ры­мызда қойды ғой. Көркемдігі өз алдына, материалы жағы­нан да біздің көрерменге ете­не жақын болғандықтан да өте табыс­ты жүрді. Онда ой­наған актерлер де жар­қы­рай кө­рінді. Ал, “Эдип пат­ша­ның”, әсі­ресе, “Корио­лан­ның” онша бағы жан­ба­ғандай. Меніңше, мұның бір­неше себебі бар сияқты. Ал­ғашқысы, елімізде басталған өзгеріс, қиын­дық­тар. Мұндай күрделі дү­ние­лерді қабылдауға қоғам дайын болуы керек-ті... Содан кейін оның тереңін актерлер қауымы да бар жан-тәні­мізбен түйсіне алмаған сияқ­тымыз... Бұл – қоғам мен Тұлғаның арасындағы қай­шылық. Меніңше, бұл аса ірі тұлғалардың басында бо­латын трагедия... Мәмбетов­тің өне­рінің шын бағасы, қазақ қо­ғамындағы, сахна өнеріндегі асқан ерлігі, еңбегі уақыт өткен сайын тереңірек ашыла берері күмәнсіз. Кейінгі жігіттердің: “Мәмбетов бізді өсірмеді” дейтін сөздерін аракідік естіп қалғанда мен осындай ойларға қаламын. Кім біледі? Тағы бір айтарым – жалпы біздің қоғамға тақ, мансап тақырыбы алшақтау ма деймін. Махаббат, адамгер­шілік, Чехов жақын. Өңшең жастар ойнаған “Корио­ланда” Әзекең тақ үшін таласқан, жік-жікке бөлінген фракция­лар­ды бүгінгі күнмен байланыстырғысы келді, түбіне дейін жете алмаған сияқты. Театр тек қана өсе бермейді, өтпелі кезеңдер де болатын шығар. Оның үстіне 90-жылдар келгенде Әзекеңмен қанаттаса жұмыс істеген актерлердің біразы өмірден озып кетті, “Ана–Жер-ананы” да жал­ғастыра алмадық. Кейін жаңғыртып қойғанында, Әзекең телефон соқты. Бас тартқанымда қатты ренжігені бар. Бұл спектакль сахнада отыз жыл жүрді ғой, ал отыз жылда сарқылады да екенсің. – Сіздің шығармашылығыңызға Ыдырыс ағаның өмірден озғаны да өз әсерін тигізген шығар? – Әрине. Ыдырыспен бірге “Қобы­ланды”, “Ана–Жер-ана”, “Ваня ағай” - бәрі кетті. Мен репертуарсыз қалдым... 90-шы жылдары Әзекең театрға Болат Атабаевты шақырды. Мен Болаттың спектакльдерімен оңала бастадым ғой. “Соқырлар”, “Кебенек киген арулар”, “Абай десем”... Жаңа бір сөзімде театр үшін 90-жылдар қиын кез болғанын айттым ғой. Көрермен күнкөріс қамымен кетті, театрға жұрт келмейтін болды. Б.Ата­баевтың атақты символист-драма­тург Морис Метерлинктің пьесасы бой­ынша Кіші залда қойылған “Соқырлар” драмасы сол кездегі қоғамдық ахуа­лы­мызға сай туынды еді. Онда негізінен аға буын ойнадық: Хадиша, Шолпан, Бикен, Хабиба апалар, Мүлік аға, мен, кейінгі буыннан Тілектес, Бақыт, Шамшагүл, Да­нагүл... Залда бес-ақ көрермен отырғанда ойнаған кезіміз де болды. Ол кезде ин­тел­лигенция да театр есігін ашқан жоқ... “Соқырлардан” кейін “Абай десем...” спек­таклінде эпизодқа шықтым. Одан кейін сахнаға “Мәңгілік бала бейне” келді. Онда режиссер Атабаевтың идея­сымен қосылған Шөкіш есімді, әлемнің бүкіл ұятын бойына жинап жүргендей кейіпкер бар. Бізден кейінгі буынның талантты өкілі Шамшагүл Меңдия­рованың Шөкішін жақсы қабыл­да­дым. Ал негізінен классикалық спектакль­дерде ойнаған маған мұндай рөлге көшу оңайға соқпады... “Отыз ұлың болғанша...” ко­медиясын да алғашында іштей қабыл­да­мағанмын, жұмыс істей келе жақсы көріп кет­тім. Сондай бір жылы, адами спе­к­такль. Қазір репертуарда жүріп жатқан, театрдың көркемдік жетекшісі, белгілі режиссер Есмұқан Обаев қойған “Ескі үймен қоштасу” спектаклінде Ананың рөліне шығамын. Бұл туындыда маған Ана­ның монологы қымбат. Бір қарасаңыз, эпизодтық қана рөл, режиссер бұл рөлді маған неге берді екен? – деп ойланасың. Ана – спектакльдегі негізгі идеяны ұстап тұратын бейне. – Ойыңызда жүрген, алайда сізге бұйырмаған рөлдер болды ма? – Мысалы, Назым Хикметтің “Фар­хад-Шырынындағы” Мехменебануды ойнауы­ма болар еді, бірақ қолым босамады. Әрі біреудің мықты дүниесіне барғым келмейтін. Хадиша Бөкееваның Мехменебануы аңызға айналған рөл болды. Шекспирдің “Асау мен тұсауында” Катаринаны біраз ойнағаным бар. Ол Ыдырыстың рөлсіз жүрген кезі еді, Пет­руччионы ойнағысы келді. Әзекең маған “Катаринаны ойна” деп ұсыныс жасады. Бұл рөлдің табиғаты маған келің­кіремейтін, өйткені күшті болуым мүмкін, бірақ асау емеспін. Катаринаны еркелеп қана ойнадым. Керемет бірдеңе жасадым деп ойлағаным жоқ. Хадиша апайдың Мехменебануы “Денем менің жиырма-ақ жаста...” дегенде баспалдақтан дома­лай­тын. 70 әлде 80 жасқа келген мерей­той­ында соны қайталады. Алла-ай, не деген техника! – Спектакль репертуардан түсіп қалғанда қимастық сезімі бола ма? – Спектакль тоза бастағанда өзіңе де, айналаңа да көңілің олқы тартып тұрады. Қимайсың, бірақ уақыттың өтіп кеткенін сезесің. Мысалы, 60 жасымда “Ғашықсыз ғасырды” маған арнап жазды. Бір айға жетер-жетпес дайындалып, сахнаға шығып кеттік. Репертуарда қалады деп ойлағанымыз жоқ, бірақ 9 жыл ойнадық. Одан кейін уақыты өтіп кетті. Медея рөліне де өте кеш бардым. Еврипидтің бұл трагедиясын театрымызда А.Пашков 1990 жылы қойды. Ыдырыс дүние салғаннан кейінгі күрделі рөлім... – Осыдан он бес жылдай бұрын театр­дың дәстүрлі қойылымдар фестивалі ал­ғаш рет өткен 1995 жылы осы рөліңіз үш­ін жүлде беріліпті. Сондағы тал­даул­ар­дың бірінде “Шәріпова кереметі сол – спектакль соңында ол 30 жасқа жасарады” деп жазыпты... – Шындығында да, осы рөлде кей­іпкердің іштей “түлеуін”, көзсіз махаббаттың кекке ұласуы процесін ашу қажет болды... Мықты рөлдерімнің бәрін 10-15 жылдан ойнадым ғой, сонда түйгенім, жас қыз­дардың рөлімен ертерек қоштасқан дұрыс. Өнер де, өмір сияқты, қас-қағым сәт. – Режиссерлерді қоюшы-режиссер, педагог режиссер, ұйымдастырушы ре­жис­сер, т.б. деп жіктеп жатады. Ал Ә.Мәм­бетовті қайсысына жатқызуға болар еді? – Ол қоюшы режиссер еді. Жаңашыл суреткер. Бояу жағысы қуатты, құлашы кең. Сөйте тұра актерден кестенің бізіндей нәзік өрнек талап ететін. Ол мен үшін Өнер өлкесін игерудегі ұлы ұстаз болды. Режиссер бір спектакль қоюы мүмкін, он спектакль қоюы мүмкін, бірақ бір актерді үлкен деңгейге жеткізбесе, еңбегі еш кетті деген сөз. Ол кісіден алған тәжірибеміз кейінгі жұмыстарға да жетті. Әзекең өзі қойған әр пьесадан жаңалық ашты. Жаңалығың болмаса, оған дәлелің болмаса, бұрын қойылған дүниені қайталап қоюдың қажеті жоқ деп ойлаймын. Әттең, Әзекеңнің мықты спектакльдері таспаға түсірілген жоқ. “Қобыландыны” Мәскеуге апарғанда спектакльді Останкинода арнайы жазды. Гримделіп жатқанымызда біреу кіріп келіп, Серағаңа: “Ой, не надо нос так гри­ми­ровать, надо убрать” деп еді. Серағаң: “Это мой собственный нос” деп қарап тұр... Қа­зақ өнерінің шетелдердегі құндылықтарын жинап жатыр ғой, сол спектакльді әкелсе, кейінгілер үшін баға жетпес байлық болар еді-ау. Ш. Айтматовтың 60 жылдығында Біш­кекте “Айтматов және театр” деген ха­лықаралық фестиваль болды. Сонда біздің театрдың “Ана–Жер-анасын” жазып алған. Мүмкін, Әзекеңнің жазылып қалған басқа да спектакльдері бар шығар. Мысалы, кезіндегі Чехиядағы, Мәскеудегі... Осы­лардың барлығын алдыру қажет деп білемін. – Театр үшін кинодан бас тартқан кезіңіз болды ма? – “Ана–Жер-анаға” дайындалып жатқанда М.Бегалиннің “Тұлпардың ізі” фильміне түстік. Театрға қайтуымыз керек. “Декорация бұзылмай тұрып, тағы бір-екі эпизодты түсіріп алайық” деп, жібермейді. Сонда Хадиша апай екеуміз “Енді қайтпасақ болмайды” деп, сөмкемізді ұстап, жаяу кетіп қалдық. Бір кезде со­ңы­мыз­дан машина жіберіпті... Киноға түс­кенде театрдағы жұмысымды ақсатпауға бар күшімді салатынмын. Кино дегеніңіз де бір әлем. Бірақ, кезінде түсірілген “Қазақфильм” туындылары, мысалы, осы “Тұлпардың ізі”, “Жол торабы”, “Қала қалқаны”, тағы да басқа көркемфильмдер қайда қазір? Неге көрсетілмейді? – Қазіргі театрдың аяқ алысына қандай баға берер едіңіз? – Жалпы өнер, оның ішінде сахна өнері де, бір есептен, қоғамның, қоғамдық жүйенің айнасы. Театрда қазір қоғам, әлеумет өмірін бейнелейтін, тарихи сананы қалыптастыруға қызмет ететін жақсы спектакльдер баршылық. Мысалы, жо­ғарыда аталған “Ескі үймен қоштасудың” идеясы, байыптап көрген адамға көп нәрсені айтар еді. Немесе “Ымырттағы махаббатты” алыңыз. “Мәңгілік бала бей­не”, “Қазақтар”, тағы басқа да қойы­лым­дар бар. Театрдың қазіргі көркемдік жетек­шісі Есмұхан Обаев Әзекеңнің шәкірті, қолтаңбасы бөлекше. Ол театр өнерінің жасампаздық мұратқа қызмет етуі қажеттігі тұрғысынан Мәмбетов идеясын жалғас­тырушы азамат дер едім. Театрға талантты жас актерлерді алып жатыр, балаларға әке сияқты. Қазір “Абайдың” дайындығына кірісті, өте қуандым. “Абайда” материал бар, жі­гіт­тердің де нағыз ойнайтын кезі. Тәуір дү­ние шығады деп ойлаймын. Пьесада мы­нан­дай сөздер бар: “Саф сұлу өнер бық­сық ойдан тумайды, шыншыл таза жү­рек­тен туады. Бәсеке неге оздың деп құй­ыс­қаннан алу болмасын, неге қалдым деп өзіңді-өзің қамшылауың болсын, сонда ғана мін емес”. Қандай данышпан ой! Театрдың Әзекеңді соңғы сапарға шығарып салғанына риза болдым. Әзекең қазақ театрының бағына келген режиссер еді ғой. Жаратқанға ырзамын, осы бақ-режиссер ірі де күрделі рөлдерінің бәрін маған сеніп тапсырды. Иә, тұтастай ал­ған­да өз басым және біздің буын Әзір­бай­жан Мәмбетовтің көшбастау­шылығымен қазақ театрының небір жұлдызды шақ­та­рының куәгері әрі сол шақтар үшін маңдай тер төккеніміз үшін бақыттымыз. Қазір қара шаңырақта Наурыз және халықаралық Театр күніне орайластырып “Театр көктемі – 2010” фестивалі жүріп жатыр. Бұл жолғы фестиваль атақты Сәбира апай Майқа­нованы еске алуға арналды. Әзекең Сәбира апаны анасын­дай, Сәбира апай Әзекеңді баласындай көретін еді... Асқар Сүлейменовтің бір жақсы сөзі бар: “Өмірден не аларыңды емес, артыңда не қалдырарыңды ойла...” Қара шаңырақ театрда, қазақ сахна өнерінде Әзекең салған із қалды. Шәкірттері бар. Есмұхан, Болат, Жанат, Әубәкір, Оразхан, Тө­леу­бектер, Қазақстанның өзге театрла­рын­дағы да үлкенді-кішілі әріптестері, шәкірттері оны жоқтатпайды, жолын жалғастырады деп сенемін. Әзекеңнің әз әлемі әлі де әсемдікке құштар халқына рухани қуаныш сыйлай беретін болады. – Әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен Әсия БАҒДӘУЛЕТҚЫЗЫ. АЛМАТЫ.