Оқиға қалай өрбіді?
К.Сулеймани Бағдадтағы әуежайдың маңында ажал құшты. Генерал бастаған бір топ ирандық әскерилер мінген көлікке бірнеше снаряд тиген. Шабуылды АҚШ-тың әуе күштері дрон арқылы жүргізіпті. Оқиға салдарынан 10 адам қаза тапқан. Олардың арасында К.Сулейманидан бөлек Ирактың әскер басыларының бірі Абу Махди әл-Мухандис те бар.
«The Guardian» басылымының хабарлауынша, әуе соққысын жасауға АҚШ президенті Дональд Трамп тікелей тапсырма беріпті. «Генерал Сулеймани Ирактағы және өңірдегі америкалық дипломаттар мен өкілдерге қастандық жасау жоспарын белсенді әзірлеп келді. Бұл шабуыл Иранның алдағы жоспарына жол бермеуге бағытталған», делінген Пентагонның ресми мәлімдемесінде. Ақ үй әуе соққысын «қорғаныс әрекеті» деп сипаттап, «президенттің тапсырмасымен орындалғанын» айтты.
Оқиғаның бұлай өрбуіне бірнеше жағдай әсер етті. 2019 жылғы 28 желтоқсанда Киркук маңындағы Ирактың әскери базасына зымыран түскен-ді. Жарылыстан америкалық бір жауынгер қаза тауып, АҚШ пен Ирактың бірнеше сарбазы жараланған-ды. АҚШ тарапы оқиғаға Хезболла Катаиб тобы жауапты деп есептейтінін жеткізді.
Осылайша 30 желтоқсанда аталған ұйымның Ирак пен Сирия шекарасы маңындағы бес қосынына әуеден соққы жасалды. Ал 31 желтоқсанда Бағдадтағы шерушілер Ирактағы АҚШ елшілігіне басып кіріп, ғимаратты қиратқан. Сондай-ақ ирандықтарды қолдау мақсатында «Америкаға өлім келсін» деп айқайлаған.
Осы оқиғаға, яғни елшілікке шабуыл жасалуына байланысты АҚШ Мемлекеттік хатшысы М.Помпео Орталық Азияға және Қазақстанға жоспарланған сапарын кейінге шегерді.
Кассем Сулеймани кім еді?
К.Сулеймани Ирандағы Али Хаменеиден кейінгі екінші ықпалды тұлға. Генерал К.Сулеймани Иран әскери іс-қимылының негізгі тірегі саналды. Ол стратегиялық маңызды шешімдер қабылдап отырды. Сонымен қатар Сирияда, Иракта, Ливанда, Йеменде де ықпалды тұлғаға айналды.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, Вашингтон генералды қорғаныс мақсатында өлтіргенін алға тартады. АҚШ-тың Мемлекеттік хатшысы Майк Помпеоның сөзіне қарағанда, Ақ үй оқиғаның бұлай өрбуін қаламағанын, алайда адамдардың өмірін сақтап қалу мақсатында әуе соққысын жасаған әрі бәрі заңға сай көрінеді. Fox News арнасына берген сұхбатында ол: «Біз Иранмен соғысуды қаламаймыз. Алайда америкалықтардың өміріне қауіп төнгенде қарап тұра да алмаймыз», деді.
Тегеран мен басқа да қалаларда мыңдаған ирандық көшеге шығып, АҚШ әрекетіне наразылықтарын білдірді. Осы оқиғалардан кейін мұнай бағасы күрт өсті.
Иранның бас көсемі Али Хаменеи шабуылға жауаптылардан кек алынатынын мәлімдеді. Оның сөзіне қарағанда, генералдың өлімі АҚШ пен Израильге деген қарсылықты күшейте түспек.
Иран президенті Хасан Рухани да міндетті түрде кек қайтарылатынын жеткізді. Ал Сыртқы істер министрі Джавад Зариф оқиғаны «мемлекеттік терроризм әрекеті» деп айыптады.
Кей сарапшылардың пайымдауынша, биыл АҚШ-тағы президенттік сайлауда Д.Трамп тағы да жеңіске жетуден үмітті. Бірақ кейінгі сауалдама нәтижелері оның танымалдылығы төмендеп бара жатқанын көрсетеді. Ендеше, осындай қадам арқылы Д.Трамп абыройын сақтап қалуды көздеуі мүмкін, дейді.
Енді не болмақ?
Вашингтон тарапы көптеген америкалықтың қаны К.Сулмейманидің мойнында деп есептейді. Генералдың террорист, «Әл-Құдстың» террористік ұйым қатарына жатқызылғанын жоғарыда айттық. Сондықтан Ақ үйдің пайымдауынша, оның өлтірілуі заңға сай.
Алайда көптеген сарапшылар халықаралық құқық тұрғысынан қарағанда АҚШ-тың шабуылы негізсіз деп санайды. Нотр Дам заң университетінің профессоры Мэри Эллен О’Коннеллдің пікірінше, қорғаныс мақсатында қастандықпен кісі өлтіру заңсыз. «Иран генералы Кассем Сулейманиді дрон арқылы өлтіру АҚШ-қа жасалған қарулы шабуылдан қорғану емес. Иран ешқашан АҚШ-тың территориясына басып кірген жоқ. Бұл жағдайда АҚШ сотсыз адам өлтіріп қана қоймай, Ирак аумағында заңсыз шабуыл жасады», дейді ол.
Қалай болғанда да, бұл кейбір сарапшылар айтып жатқандай тағы бір соғысқа сылтау емес. Бір жағынан, Ресей мен Қытай секілді алпауыт мемлекеттер бұл оқиғаға пікір білдіргенмен, бейтарап қалуы ықтимал. Өйткені К.Сулейманидің өлімі Иран, Ирак, АҚШ-қа ғана қатысты. Екінші жағынан, оқиға Таяу Шығыстың келешегі мен өңірдегі Вашингтонның ықпалына әсер ететіні анық. Тіпті бұған дейін басы піспей келген мемлекеттердің ортақ ымыра жасауына жол ашуы да мүмкін.
К.Сулейманидің өлімі бәрінен бұрын Иракқа қиын тиіп тұр. Біріншіден, Иранның бетке ұстар генералы Бағдад маңында қаза тапты. Бұл – халықаралық деңгейдегі жанжал. Екіншіден, Ирак АҚШ-пен де, Иранмен де араздаспауды көздейді. Бұдан бөлек, елдегі америкалық әскери базалар биліктің тікелей өтініші бойынша салынғаны тағы бар. Қысқасы, тышқан жылы Таяу Шығыс үшін тынышсыз өтетін сыңайлы.
