Жаһанданудың кері әсері
АҚШ пен Қытай арасындағы сауда қатынасы соңғы онжылдықта түрлі келіспеушіліктерге негіз болып келді. Дегенмен, 2018 жылдан бастап мәселе әбден ушығып, сауда соғысына ұласты. Салдарынан қысқа мерзімде халықаралық сауда бәсеңдеп, қаржы дағдарысы туындауы ықтимал. Ал ұзақ мерзімді болашақта мәселе, тіпті күрделеніп, Дүниежүзілік сауда ұйымы мен Еуропалық одақ екі держава арасындағы келіспеушілікте қай жағына шығарын білмей, халықаралық саудаға кедергісін келтіруі ықтимал. Бұл туралы Дүниежүзілік сауда ұйымының экономистері айтады.
Трамп президент болып сайланғаннан кейін АҚШ Қытайдан келетін темір мен болатқа салынатын баж салығын көтеріп жіберді. Артынша Қытай Құрама штаттардан импортталатын соя секілді егістік өнімдеріне баж салығын көтерді. Кейін бұл тізім бірте-бірте көтеріліп, қазір тараптар өзара саудада мыңнан астам өнім түрлеріне баж салығын өсіріп қойды. Сырттай қарағанда мәселе тек осы елдерге ғана қатысты болып көрінгенімен, Халықаралық валюта қоры сарапшылары мәселенің жаһандық сипатқа ие екенін айтады. ХВҚ мәліметінше, қос ел арасындағы сауда соғысы 2008 жылдағы қаржы дағдарысынан бергі ең үлкен жаһандық экономикалық дағдарысқа айналмақ.
Жалпы, АҚШ президентінің сайлауалды риторикасында да, одан кейінгі позициясында да әлемдік экономика мен халықаралық сауданың жаһандануынан Құрама штаттардағы қарапайым жұмысшылар, яғни орта тап пайда көріп отырмағаны айтылғаны мәлім. Яғни, АҚШ экономикасы дамығанымен, кәсіпкерлер ішкі жұмыс күшін қымбатсынып, Латын Америкасы мен Азиядан келетін еңбек мигранттарын жұмысқа алды, мұның бәрі жергілікті еңбек нарығындағы бәсекелестікті арттырды.
Тиісінше, америкалықтардың еңбек шарттары төмендеп кеткен. Оған қоса технологияның дамуы да орта тап жұмыскерлердің еңбектеріне деген сұранысты төмендеткен. Республикалық партиядан, яғни орта таптың атынан сайланған Трамп әлем экономикасы мен халықаралық саудаға «соғыс ашуға» түрткі болды.
Қытай дамушы ел ме, дамыған ел ме?
Трамптың Қытайдан келетін өнімді тежеуіне екінші бір себеп Дүниежүзілік сауда ұйымының кей заңнамаларына барып тіреледі. Оның халықаралық ұйымдар мен одақтарды ұната қоймайтынын бәрі біледі. Бірақ ол да негізсіз емес. Америкалық тұрғыдан қарағанда Ақ үй басшысымен де келісуге болады. Мәселен, Еуропа қауіпсіздігін қорғау үшін құрылған НАТО-ға ең көп қаржы бөлетін еуропалықтардың өздері емес, мұхиттың арғы жағындағы АҚШ. Сол секілді, Трамп ДСҰ-да да «ақылға сыймайтын» ережелер бар екенін айтады. Дүниежүзілік ұйымға мүше мемлекеттер өзара саудада белгілі бір тауарларға баж салығын көрсетілген көрсеткіштен асырмауы тиіс. Бұл – ұйымның ережесі. Дегенмен, дамушы елдер үшін жеңілдіктер де қарастырылған. Мәселен, Қазақстан секілді дамушы елдер Нидерланд секілді дамыған елдерден келетін кей тауарларға баж салығын қалағанынша көтере алады. Бұл дамушы елдерді қолдау үшін қабылданған ортақ шешім.
Ал мұның АҚШ пен Қытай арасындағы сауда соғысына қандай қатысы бар дегенге келсек, Қытай ДСҰ-ға кіргенде дамушы ел ретінде қабылданды. Ал қазір Аспанасты елін дамушы ел деп айтуға болмайды. Трамптың пікірі де осы. Қытай – дамыған ел. Сондықтан Бейжіңге Қырғызстан мен Непалға берілетін жеңілдіктерді бермеу керек. Алайда ДСҰ өкілдері Трамптың бұл уәжіне келісе қоймады. Нәтижесінде Трамп өз бетінше «әділдік орнатып», Қытайдан келетін тауарларға ДСҰ ережесіне қарамастан баж салығын көтеріп тастады. Ал Қытай, әрине, өздерін әлі де дамушы ел санайды. ДСҰ жеңілдіктерін алу үшін оларға дамушы ел деп танылғаны тиімді. ДСҰ әзірге Қытайды жақтап отыр. Бұл жерде ДСҰ-ның да ұстанымын түсінуге болады. Қытай экономикалық қуатты ел болғанымен, халықтың жағдайы мен өмір сүру стандарттары дамыған елдердегідей емес. Сол үшін ДСҰ Қытайды дамыған елдер қатарына қоспай отыр.
Егер осыдан бірер жыл бұрын сарапшылар 2020 жылы АҚШ-тағы президенттік сайлауда демократтар жеңіске жетсе, сауда соғысы тоқтайды деп болжаған еді. Алайда, бірер апта бұрын демократтар атынан президенттікке үміткер Майкл Блумберг пен Элизабет Уаррен егер президент болып сайланатын болса, Қытайға қарсы саясатты қатаңдататынын жасырған жоқ. Олардың пікірінше, Қытайды әріптес ел деп емес, қатер деп қабылдау керек. Қос кандидаттың қазіргі бағыты бір кездегі Трамптың риторикасынан да асып кетті. Демек, 2020 жылы мейлі республикалықтар жеңсін, мейлі демократтар сайлансын, Қытайға қарсы сауда соғысы күшеймесе, бәсеңдейін деп тұрған жоқ.
Қытай өзгеруі керек
Сонымен, сауда соғысы әлемдік нарыққа, экономикалық дамуға қалай кесірін тигізеді дегенге келсек, Қытай тауарының ең басты тұтынушыларының бірі АҚШ импортты азайтса, Қытайдың зауыттары тапсырыссыз қалып, өндіріс азаяды. Ал Қытай өндірісі бірінші кезекте Таяу Шығыстағы шикізатпен жұмыс істейтіні белгілі. Яғни, сауда соғысының кесірінен мұнайға сұраныс азайып, баға да құлдырауы ықтимал. Бір қызығы, бұл АҚШ үшін керісінше тиімді. 2016 жылдан бері Трамптың туиттерде ОПЕК-пен «қырылысып» келе жатқанын білеміз. Ақ үй басшысының пікірінше, мұнай бағасы қазір жасанды түрде көтеріліп отыр. Нарықтық құнынан әлдеқайда қымбат.
Қорыта айтар болсақ, өткен ғасырда құрылған Дүниежүзілік сауда ұйымы реформалануы тиіс. Бұл туралы қазір прогрессивті экономистер де мәлімдеп отыр. Егер өткен ғасырда ұйымға мүше мемлекеттерге ортақ ереже қойып, сол ереже өз деңгейінде жұмыс істей алған болса, қазіргі халықаралық сауда екі ел арасындағы өзара келісімді қажет етеді. Ал Қытай секілді мемлекеттер үшін тіптен ерекше жағдай деп қарастыру керек. Қытай қазір әлемдік нарықта өз орнын сақтап қалғысы келсе, ішкі заңнаманы барынша еуропалық модельге көшіру керек. Бұл әрине, индустрияландыру мен зияткерлік меншікке қатысты. Егер заңнама өзгермейтін болса, тек қана АҚШ емес, болашақта өзге де дамыған елдер Қытайдың қос стандартына қарсылығын білдірмек.
