Алдымен аралас мектептер туралы бір ауыз сөз айта кетелік. Күнделікті тәжірибеден көріп жүргеніміздей, аралас деп көңіл жұбатып, күлбілтеленіп аталғанымен, бұл білім ошақтары да таза орыстілді мектептерге біртабан жақын екендігін ашына айтуға тиіспіз.
– Бұл өзі бір кезде амалсыздықтан туған қадам болатын, –дейді бастауыш сынып мұғалімі Роза Қайыржанова, – облыс орталығында кешегі кеңес заманында жалғыз-ақ жергілікті ұлт тілінде балабақша болды. Қазақ тілінде білім беретін екі-ақ мектеп-интернат. Екеуінде де ауыл балалары оқитын. Ал қалада тұратын қазақтардың балалары жүз пайыз орыс тілінде білім алды. Кейін қазақ тіліндегі мектептердің санын көбейтуге талпыныс жасалды. №6 орта мектепті таза қазақша білім ошағына айналдырамыз деген кезде өкпе-реніш айтылып, бастама басылып қалды. Кейін бұл тараптан ұмтылыс бола қойған жоқ. Амалсыздан орыс мектептерінің жанынан бастауыш сыныптар ашылды. Жоқтан тәуір. Бірақ мұндай мектептерде білім алатын қазақ балаларының қай тілге жақын екендігін елдің бәрі біледі. Егер балалар өз тілінде таза сөйлесін десеңіз, онда аралас мектептен арылатын жағдай жасау керек.
Ұстаз айтса айтқандай, мұндай мектептерде оқитын қазақ балаларының тілі орысшаға жақын, үйір. Үзілісте, ойын кезінде кілең орыс тілінде сөйлейді. Демек, пайызға шаққан кезде аралас білім ошақтарында тәлім-тәрбие алып жатқан жергілікті ұлттың өрендерін орыстілді деп есептесеңіз де артық емес.
Бір есептен балаларының орыс тілінде білім алуына ата-аналардың, әсіресе жас отбасылардың өздері ынталы. Мәселен, Көкшетау қаласындағы №13 аралас тілде білім беретін мектеп-гимназияда осы оқу жылында білім ошағының табалдырығын аттағандар үшін жеті орыс сыныбы, жалғыз қазақ сыныбы бар. Бастауыш орыс тілінде тәлім-тәрбие беретін сыныптарда оқитын оқушылардың дені қазақ балалары.
– Оқу жылының алдында оқушыларды сыныптарға бөлген кезімізде ата-аналар көбіне орыстілді сыныптарды қалайды, – дейді Роза Нығметқызы, – себебін сұрап көрсек, үйде сабақтарына көмектесе алмаймыз дейді. Өйткені жас ата-аналардың өздері ана тілдерін білмейді ғой. Тіл проблемасы осылайша кәдімгі Мақта қыздың ертегісі сияқты бір-бірімен сабақтасып жатыр.
Шын ниетті адамдардың сұранысы қанағаттандырылмайтын да жай бар. Ол өздері тұратын мекенжайда жергілікті ұлт тілінде тәлім-тәрбие беретін мектептің болмауы.
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында: «Тілге деген көзқарас шындап келгенде елге деген көзқарас екендігі даусыз. Сондықтан оған бейжай қарамайық. Қазақ тілі жаппай қолданыс тіліне айналып, шын мәнінде мемлекеттік тіл мәртебесіне көтерілгенде, елімізді Қазақ мемлекеті деп атайтын боламыз» делінген. Ақмола өңірінде Елбасы қойып отырған міндет үдесінен шығу оңай болмай тұр. Бұл баршаға ортақ міндет. «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығында: «Біз барша қазақстандықтарды біріктірудің басты факторы болып табылатын қазақ тілінің одан әрі дамуы үшін барлық күш-жігерімізді салуымыз керек» деп атап көрсетілген. Қазіргі күні Президент алға қойып отырған талаптың үдесінен шығу үшін бар күш-жігерімізді сарқа жұмсап отырмыз ба? Бүгінгі қазақ тілінің тынысына қарап олай дей алмасақ керек. Мәселен, облыстағы кәсіптік-техникалық білім беретін колледждердің саны 33 болса, оның ішінде 26-сы білім алушыларға екі тілде білім береді. Таза орыс тілінде 5 колледж жұмыс істейді, ал қағажу қалған қазақ тілінде небәрі екі колледж жұмыс істеп тұр. Сонда қуаты мол, сөздің қоры телегей-теңіз қазақ тілі жастардың белгілі бір кәсіпті игеруіне қауқары жетпейтін болғаны ма?! Шынымен тіліміздің тұғырын биіктету үшін бар күш-жігерімізді жұмсайтын болсақ, ең құрығанда ел ертеңі – жастардың өз ана тілдерінде оқып, кәсіп игеруіне жағдай жасар едік қой.
Білім ошақтарындағы қалыптасып отырған жағдай осылай болғанда, іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізуде мүлде сорақы жағдай қалыптасып отырған мекемелер де аз емес. Мәселен, аумақтық департаменттер мен ведомстволардың мемлекеттік тілде іс жүргізу бағытына 2019 жылдың үшінші тоқсанында жасалған сараптамаға көз жүгіртіп көрелік. Мемлекеттік тілде іс жүргізу деңгейі облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясы 62,7, облыс бойынша ішкі мемлекеттік аудит департаменті 55,78, су ресурстарын пайдалануды реттеу және қорғау жөніндегі Есіл бассейндік инспекциясы 38,89 пайыз ғана. Жасыратыны жоқ, қазақ тіліндегі іс қағаздары әйтеуір пайыз қуалау немесе жүргізілмеді деп айтпасын деген күлдібадам кейіпте. Кейбір басшылар қазақ тіліндегі бұйрықтар мен анықтама нұсқауларға қолдарын да қоймайды. Негізгісі орыс тілінде. Алдымен мәтін орыс тілінде жазылады да, заң талабын орындау үшін қазақ тіліне аударылады. Осындай көзқарас бар жерде қазақ тілінің көсегесі таяу арада көгереді деп айту қиын.
Ендігі бір мәселе баспасөз хатшыларының жергілікті ұлт тіліне мән бермеуінде. Мәселен, республикалық «Egemen Qazaqstan» газетінің жергілікті тілшілер қосынына облыстағы әрқилы мекемелер баспасөз парақшаларын жіберіп жатады. Бір өкініштісі, баспасөз парақшаларының дені, бәлкім түгелге жуығы орыс тілінде. Талайымен хабарласып өкпемізді айттық, тіл үшін жаға жыртыстық. Бірақ қателігін түзеткен бірі жоқ.
Қазақ тілінің бұл өңірде алпыс екі тамырына қан жүгірмей жатқаны ең алдымен жоғарыда біз айтып өткен мектепке дейінгі мекемелер мен білім ошақтарының орыстілді болып сіресіп тұрғандығында. Сең қашан бұзылар екен?!.
Ақмола облысы
