Өткен ХХ ғасырдың 90-жылдарының басында, тоталитарлық режім сіресіп тұрған Моңғолияда «Социализм бе, әлде өркениеттің адасуы ма?» деп социализм деген дүлейге қасқая қарсы сұрақ қойып, оны баспасөзде ашық жариялауға кімнің дәті бара алып еді? Ол кезде кемелденген социализм жырын жырлап елірген отандастарымыздың «Мақтансаң мақтан, қазақ, төбең көкке жетпей тұр аз-ақ», деп әндетіп жүргенін ұмыта қойғанымыз жоқ.
Мына бір көріпкелдікке қайран қаламын, жазушы Ф.Достоевский Еуропаны коммунизм елесі кезіп жүрген сонау ХІХ ғасырда: «Егер де социализм рас болса, онда құдай жоқ, ал құдай бар болса, онда социализм өтірік», депті. Міне, ғажап, құдай бар екен, социализм өтірік екен, елес күйінде ғайып болыпты. Ал ХХ ғасырдың соңында Зардыхан «болып, толып тұрған социализмді» тек «өркениеттің адасуы» ғана екенін айдай әлемге жар салып қана қоймай, моңғол жастарын батыл әрекетке бастай біліпті.
Зақаң Қазақстанға келісімен Алматыдағы жұмысын негізінен бірыңғай ғылыми зерттеуге арнады. Егер пендешілігімізді қайырып қоя тұрып, киелі тарих пен ұлт-мемлекет мүддесін алға тарта сөйлер болсақ, профессор Зардыхан Қинаятұлы өтпелі кезең өткелінде әрі-сәрі болып тұрған Қазақстан тарихы ғылымын кәтепті қара нардай алға – Тәуелсіздік алаңына алып шығысқан санаулы тарихшының бірі әрі бірегейі болғанын айтып, марқұмның рухын шат етуге тиіспіз.
20 жылда (1996-2016 жж.) 200-дей зерттеу мақаласы мен 2 монография эссесін баспасөзде жарияласа да, мына «өтпелі кезең» деп аталған аласапыран заманда біреу білсе, біреу біліп үлгермеген ұлтымыздың мақтанышы, мемлекет қайраткері жөнінде газет оқырмандарына арнайы таныстыра кетуді жөн санадық.
Зақаң 1940 жылы 31 желтоқсанда Моңғолияның Қобда аймағының Қобда Сомонына қарасты Нарын дарасының Өлет қыстағында дүниеге келген екен. Анадан 3 жасында, әкеден 16 жасында айырылған жетім Зардыхан апайларымен туған-туысқандарының қамқорлығында өсіп ержетеді. 1949 жылы мектеп есігін ашқан талантты жас оқуын Қобдада, Ұланбатырда жалғастырып, 1961-1965 жылдары Моңғол мемлекеттік университеті Қоғамдық ғылымдар факультетінің тарих бөлімін «тарих пәнінің оқытушысы» мамандығы бойынша қызыл дипломмен тәмамдайды. 1965-1972 жылдары әртүрлі жауапты қызметтер атқарады. 1972-1975 жылдар аралығында Мәскеудегі партия Орталық комитетіне қарасты қоғамдық ғылымдар академиясының аспирантурасында оқып, «Қоғамдық ой-сананың қалыптасу мәселелері» тақырыбында философия ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін қорғап шығады. 1975-1987 жылдары Моңғолия Кәсіподақтары Орталық Кеңесі басшысының орынбасары болып істейді. 1987 жылы МХРП Орталық Комитеті жанындағы қоғамдық ғылымдар институтының теория бөлімі бастығына тағайындалады. Осы қызметті атқара жүріп 1987 жылы Мәскеудегі Орталық Комитет жанындағы қоғамдық ғылымдар академиясында тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін қорғайды. Дәл сол жылы Моңғол қоғамын дүр сілкіндірген әйгілі «Моңғол Халық Республикасының келешек дамуының келелі мәселелері» атты мақаласы «Партия тұрмысы» жорналының №12 санында жарияланысымен КСРО, Жапония, АҚШ, ҚХР елдерінде жарық көрді. Сол жылы Зақаң бастаған топ ұсынған МХРП-ның жаңа бағдарламасы мен Жарғысы МХРП-ның төтенше съезінде қабылданады. 1990 жылы 23 наурызда МХР министрлер кабинеті бастығының орынбасарлығына тағайындалады. 1990 жылдың қыркүйегінде Моңғолия тұрақты парламенті – Боға Хуралының орынбасары болып сайланады. Осы қызметте жүргенде 1991 жылы қабылданған Моңғолияның демократиялық жаңа Конституциясын дайындау комиссиясының орынбасары бола жүріп атқарған жұмысы Моңғолияның әр саладағы мықты мамандарынан құралған 15 ғалымның жанқиярлық еңбектері жөнінде Зардыхан Қинаятұлы «Көшпенділік ғұмыр» атты кітабында былай деп толғайды: «Егер қоғам тапсырыс берсе, оны өзгертуге 15 адамның да ақыл-ойы жетеді екен».
Моңғолдың жаңа Конституциясын қабылдату үшін 72 сағатқа созылған талқы барысында тарихшы Зақаң 22 мәрте жарыссөзге шығып, жақтастарымен бірге жаңа демократиялық Конституцияны қабылдатып, Моңғолияны парламенттік демократиялық мемлекетке айналдыра алды.
Жарты ғасырлық ғұмырын, күш-жігері мен ақыл-парасатын аямай еңбек еткен «Қинаяттың жалғызы» барша моңғол елінің Зардықанына, жоғары биліктің екінші тұлғасына айналып еді. Зақаңа түптеп келгенде мансап та, байлық та емес, ең қымбаттысы – туған халқына, оның бостандығы мен тәуелсіздігіне қызмет ету екенін, оның соңғы ширек ғасырлық жанкешті өмір жолына, шығармашылық жасампаздығына назар аударғанда көзіміз жете түседі.
1986 жылы Желтоқсан оқиғасы Зардыхан Қинаятұлының өмірін жаңа арнаға салып жібергендей болды. Қолындағы бар мүмкіндікті пайдаланып, қазақ жастарының іс-әрекеттерін қолдаудан басталған бұл бетбұрыс Моңғолдағы қазақтарды атамекен – Қазақстанға көшірудей машақатты, рахметінен өкпе-реніші көп істерге ашық және астыртын басшылық жасауға ұласты. Іштей уақыты, сәті түскенде тарихи Отанына оралудың қам-қарекетін де ұмытқан жоқ еді. Ондай сәтті күндер де келіп жеткен сияқты. 1992 жылы «Бага Хуралдың мерзімі аяқталуына байланысты Зақаң да қызметін тоқтатты. Моңғолияның Ташкентте ашылған Бас консулдығының Бас консулы болып тағайындалды. 1993-1996 жылдары Моңғолияның Қазақстандағы елшілігінде кеңесші болып, елшіліктегі өкілеттік мерзімі аяқталғаннан кейін өз өтініші бойынша дипломаттық жұмыстан босап, Алматыда тұрақтап қалды.
1996 жылы Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының «Қазақстанның Ежелгі және Орта ғасырлар тарихы бөліміне аға ғылыми қызметкер, жетекші ғылыми қызметкер (2000 ж.), 2001 жылдан осы бөлімнің меңгерушісі болып өмірінің соңына дейін қызмет етті.
Осы барыста Зардыхан аға қазақстандықтарға тарихшы ретінде танылды. Жай танылып қана қойған жоқ, қазақ тарихы ғылымына түбірлі өзгерістер жасаған бірнеше жаңалық әкелу арқылы мәртебелі орынға көтерілді.
Атап айтар болсақ, қазақ тарихын дәуірлеу мәселесіндегі түйткілдерді тарқата келе, Қазақ мемлекеттілігінің тарихын қашаннан, кімнен бастау керек деген аса күрделі, даулы мәселеге алғаш рет «Қазақ мемлекеті тарихы Жошы хан шаңырағын көтерген Ақ Ордадан басталады» деген тұжырымдамасына негізделген «Қазақ мемлекеті және Жошы хан» атты монографиясы арқылы жауап берді. Араға 10 жыл салып 2014 жылы ол монографияның жаңа тарау, қосымшалармен толықтырылған жаңа нұсқасын жариялады. Осы еңбегінде тарихшы қазақ тарихы ғылымына алғаш рет «Моңғол ұлыстары билігі дәуірі» деген жаңа ғылыми анықтама әкелді. Бұл дәуір шамамен 240 жылға созылды. Ақ Орданы әуелі Жошы хан, одан кейін оның үлкен ұлы Орда Ежен хан мен мұрагер ұлдары биледі. Алғашқы астанасы Ертіс бойында, одан кейін Сығанақ қаласы болды дегенді тарата келе тарихшы: «Қазақ мемлекетінің үлгісі (прообразы), жер аумағы, этностық қауымы, әскери-саяси құрылымы, билік династиясы Ақ Орданың аясында қалыптасты», деген байламға тоқтайды.
Тарихшы Зақаң тиянақтап берген тарихи оқиғаның тағы бірі – 2015 жылы жарияланған 715 беттік «Шыңғыс хан және Қазақ мемлекеті» атты зерттеу еңбегі арқылы жан-жақты сөз болды. Осынау аса көлемді зерттеу еңбегінде тарихшы басқалардың қолына түсе бермейтін моңғол, тұңғыс, қытай, араб, парсы, орыс, жапон, ұйғыр тілдерінде жазылған 2080 дерек көздеріне сілтеме жасайды.
Тарихшы Зардыхан Қинаятұлының ХІХ ғасырдан бері әр ел тарихшылары мен түрколог ғалымдары әрқалай болжалдар айтып, таласына нүкте қойған «Моңғол үстіртін мекен еткен соңғы түркі тайпалары: ІХ-ХІІ ғасырлар» зерттеу еңбегін 2001 жылы жариялады. Азамат Зақаң не істесе де, не жазса да аса жауапкершілік пен терең ғылыми пайымға арқа сүйеуші еді. Аталған монографиялық еңбегін одан әрі толықтырып, кемелдендіре түсуге он жылдан артық уақытын сарп етіп, қайтыс боларынан сәл бұрын (2016 ж.) «Найман хандығы: Тарихы және мәдениеті» (ХІІ-ХІХ ғғ.) деген еңбегін тәмамдап, аманат етіп қалдыруы, ғылымды, тарих ғылымын құрметтей алатын көзі ашық, көкірегі ояу азаматтардың тарихи санасын жаңғыртуға бағдар бергендей болды.
Ол тек саяси-қоғам қайраткері, тарихшы ғана емес, талантты әдебиетші, этнограф әрі ақын болатын. Оның қолынан шыққан үш томдық «Моңғолиядағы қазақтар» мен «Жылаған жылдар шежіресі» 1995 жылы және «Көшпенділік ғұмыр» (2010 ж.) атты эссесі қазақ оқырмандары үшін тарих оқулығы қызметін атқарды деуге болады.
Ал қайраткер Зақаң Қазақстанға келгеннен бергі жазған саяси-әлеуметтік мәселелерді көтерген публицистикалық-танымдық мақалалар жинағы «Тарихқа көзқарас» (1-том, 2017 ж.) деп аталады. Мұнда ұлт, тарих және адамдар тағдыры жан-жақты сөз болады.
Кезінде «Қинаяттың жалғызы» атанған жетім бала тағдырлас моңғол халқының, Шыңғыс хан елінің қамқорлығында терең білім алып, мемлекет-қоғам қайраткері, мәмілегер тұлға болып, әлемнің 27 еліне Моңғол өкіметі делегациясын бастап барған екен.
Тарихи Отанына оралғаннан бергі ширек ғасырда ауыз толтырып айтарлық он бір томдық ғылыми зерттеу еңбектерін, 200-ден аса алуан тақырыптағы мақаласын жариялап, Тәуелсіз қазақ елінің ғылымы мен мәдениетін, ой-санасын кемелдендіруге айтарлықтай қызмет етіп, 76 жасында өмірден өтті.
Әлімғазы Дәулетхан,
тарих ғылымдарының кандидаты, профессор
