Біріншіден, көпшілік заң жобасын талқылауға және әзірлеуге өте белсенді түрде қатысты. Құжат тұжырымдамасын дайындау кезеңінде бірнеше қалада, соның ішінде Ақпарат және қоғамдық даму министрі Дәурен Абаевтың қатысуымен бірнеше қоғамдық тыңдау өтті. Әсіресе министрдің Алматы мен Қарағандыдағы азаматтық қоғам өкілдерімен кездесуінде заң жобасы жан-жақты талқыланды. Сонымен қатар HAQ және Talda.kz интернет-алаңдарында ЕҚЫҰ, USAID, БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі Жоғарғы Комиссарының Кеңсесі сияқты халықаралық ұйымдардың және Германия, Ұлыбритания, Нидерланд, АҚШ елшіліктерінің өкілдері аталған құжат төңірегінде бейбіт жиналыстар туралы ойларын ортаға салды.
«Митингілер туралы» заң жобасы қоғамның қызығушылығын туғызып отырғаны түсінікті. Бұл – Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі алаңында бастау алған және Президент Қасым-Жомарт Тоқаев тарапынан қолдау тапқан саяси реформалар топтамасындағы маңызды мәселенің бірі. Құжат «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын жүзеге асыруға бағытталған.
Сондай-ақ заң жобасын әзірлеу жөніндегі жұмыс тобына қоғам қайраткерлері, Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің мүшелері – Ерлан Саиров, Марат Башимов, Мұрат Әбенов, Асылбек Қожахметов, Мұхтар Тайжан және басқалар кіргенін атап өткен жөн. Азаматтық қоғамның заң жобасын әзірлеу бойынша жұмыстарға осындай кең көлемде қатысуы барынша либералды және прогрессивті құжат дайындауға мүмкіндік берді.
Екіншіден, заң жобасы бойынша жұмыс карантин және оқшауланудың ерекше жағдайында жүргізілді. Онлайн-талқылаулар барысында жұмыс тобының құрамына кірген қоғам белсенділері мен сарапшылардың пікірлері заң шығарушылық жұмыстарына кеңінен қарастыруға оң ықпалын тигізді. Цифрлы технологиялардың заңнамалық жұмыста қолданылуы Қазақстан тарихында алғаш рет болып тұрған шығар. Болашақта бұл тәжірибенің аясын кеңейткен жөн.
Заң жобасының жұмысын карантиннен кейінгі кезеңге қалдырмағаны – құжаттың өте маңызды екенін аңғартады. Әйтпесе төтенше жағдайдың кезінде заң не күзде, не 2021 жылы ғана қабылданатын еді. Олай болғанда азаматтық қоғам күзгі саяси маусымда 1995 жылғы барынша ескірген митинг туралы заңмен келетін еді. Дегенмен осы жылдың күзінде саяси күштер парламенттік сайлау науқанына дайындықты төмен деңгейде бастайды. «Митингілер туралы» заң саяси-қоғамдық кеңістікті реттейтін құжаттардың ең маңыздысы ретінде жаңа жағдайға сәйкес келуі керек екені де анық.
Үшіншіден, митингтер туралы қазақстандық заң посткеңестік кеңістіктегі ең либералды болып шықты. Ең айқын айырмашылық – митингтер мен бейбіт жиындарды ұйымдастыру, ескерту немесе рұқсат беру қағидаттары және өтінімді беру мен қараудың соңғы мерзімі.
Сенаттың қарауына енгізілген «Қазақстан Республикасындағы бейбіт жиналыстарды ұйымдастыру және өткізу тәртібі туралы» заң жобасында митингтерді ұйымдастырудың ескерту қағидаты белгіленді және хабарлама іс-шараны өткізуден 5 жұмыс күні бұрын ұсынылуы керек.
Ресейде де ескерту қағидаты бар, алайда митингке қатысу туралы өтініш көпшілікке арналған іс-шара өтетін күнге дейін 15-тен ерте емес және 10 күннен кешіктірілмей берілуі керек.
Қырғызстанда – ескерту қағидаты, өтініш беру мерзімі күнтізбелік 12 күннен кешіктірілмейді.
Өзбекстанда «Азаматтардың митингілері, жиындары және демонстрациялары туралы» заңы алғаш рет әзірленіп, өткен жазда талқылауға шығарылды. Оның нормалары митингтерді ұйымдастырудың рұқсат етілген қағидатын қарастырады, ал өтініш іс-шарадан 30 күн бұрын берілуі керек.
Сонымен қатар жоғарыда аталған елдердің ешқайсысының митингтер туралы заңнамасында Қазақстан заңының 3-бабында бекітілген (бейбіт жиындарды ұйымдастыру және өткізу принциптері бөлімінде) «бейбіт жиындарды өткізу пайдасына презумпция» деген ұғым жоқ.
Бейбіт жиындарды өткізу пайдасына презумпция – 2007 жылы ЕҚЫҰ / ДИАҚБ-ның Сарапшылар кеңесі дайындаған «Бейбіт жиналыстар бостандығы туралы нұсқаулық» құжатта көрсетілген алты (олардың қатарындағы біріншісі) қағидаттың бірі.
Бұл қағидатты бекіту бейбіт жиналыстар өткізу бостандығы құқығы адамның негізгі құқықтарының бірі болғандықтан, оны іске асыру мүмкіндігінше реттелместен қамтамасыз етілуі керек. «Заңда тікелей тыйым салынбаған кез келген нәрсені рұқсат етілген деп санаған жөн, ал жиынға қатысқысы келетіндер оны өткізуге рұқсат алуы керек емес. Заңда жиындар бостандығы пайдасына презумпция анық және біржақты белгілену керек» делінген ЕҚЫҰ / ДИАҚБ құжатында.
Бұл қағидаттың митингтер туралы қазақстандық заңнамада бекітілгені оның прогрессивті сипатын көрсетеді. Қазіргі уақытта елдің заң шығарушы органының жұмыс топтарында «Саяси партиялар туралы» және «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» заңдарына түзетулер (партияны тіркеудің сандық шегін азайту және партиядағы әйелдер мен жастарға квоталар белгілеу бөлігінде), сондай-ақ «Парламенттік оппозиция туралы» заң жобалары талқыланып жатыр. Бұл заңнамалық құжаттар «Митингтер туралы» заңмен бірге Қазақстандағы қоғамдық-саяси кеңістікті қайта құруға, партиялар арасындағы бәсекелестікті арттыруға, сайланған органдарға жан-жақты, теңгерімді сипат беруге жағдай жасайды.
Жанар Төлендинова,
саясаттанушы
