Судың да саясаты бар

Жер шарының 71 пайызға жуығын су алып жатыр. Алайда соның 97 пайы­зы тұзды. Қалған үш пайыздың басым бө­лігі Антарктида, Арктика секілді мәң­гі қар құрсанған аймақтар мен құ­зар шыңдардағы мұздықтарға тиесілі. Күн­делікті өмірімізге керек ауыз су, эко­жүйеге кететін өзен суы 1 па­йызға да жетпейді.

Жыл сайын адамзат пайдаланатын тұщы судың көлемі 4,3 триллион шаршы метрді құрайды екен. Мұның 70 па­йызы ауыл шаруашылығына, 19 пайы­зы өнеркәсіпке, ал қалған 11 пайызы күн­делікті тұрмысқа жұмсалады. Әлбетте, бұл – әлемдегі орташа көрсеткіш. Әйтпесе, әр мемлекеттің суды тұтыну мөлшері әрқалай екені түсінікті. Мысалы, АҚШ-та су тұтынудың 37 пайызы өндіріске, 40 пайызы ауыл шаруашылығына тиесілі. Үндістанда ауыл шаруашылығына кететін су мөлшері 90 пайыздан асады. Қытайда бұл салаға 65 пайызға жуығы кетсе, 22 пайызы өндіріске жұмсалады екен. Қысқаша айтқанда, суға сұраныс қай елде де жоғары.

Жалпы, су қай кезеңде де адамзат үшін аса қажет болғандығы белгілі. Бірақ бұрын халық саны аз, өзендер мол болса, қазір бәрі керісінше. Жылдан-жылға суға сұраныс артып, бірақ оның көлемі кеміп барады. Өткен ғасырдан бері әлем халқының саны 4 есе өссе, «тіршілік нәріне» сұраныс 6 есе көбейген.

Шартараптың түкпір-түкпірі су тапшылығын әлдеқашан сезіне бастады. Мәселен, 2018 жылы Оңтүстік Африка Республикасындағы қуаңшылық кезінде Кейптаунда су мүлдем таусылуға шақ қалды. Бұрын-соңды мұндайды көрмеген шаһар билігі оны пайдалануға жаппай шектеу қойды. Құдай сақтап дер кезінде жаңбыр жауып, африкалықтарды бір апаттан аман алып қалған-ды. Әйтсе де, сол жылғы қуаңшылық салдарынан өңірге 400 миллион доллар шығын келді.

McKinsey-дің деректеріне сүйенсек, 2030 жылы әлемдегі өзен бассейндерінің көлемі 10 пайызға, 2050 жылы 25 пайызға тартылуы ықтимал. БҰҰ есептеуі бойынша әлем халқының төрт­тен бірі 2050 жылға қарай су тап­шылығын сезінуі мүмкін. Ал Әлемдік банк «тіршілік нәрінің» тапшылығы 2050 жылға қарай әлем экономикасының ішкі жалпы өнім өсімін 6 пайызға азайтады деп болжайды.

Аталған есептеулерге көз жүгірте отырып, келешекте қара суға қатысты дау-жанжалдың көбейетінін аңғару қиын емес. Қазірдің өзінде халықаралық өзендерді пайдалану мәселесі бір жақты емес. Кей мемлекеттер келісім жасасқанымен, оны сақтай бермейді.

Бүгінде мемлекеттер арасын­дағы өзендер мен көлдер дауы «Трансшекаралық ағын сулар мен халықаралық көлдерді қорғау және пайдалану туралы конвенция» арқылы реттеледі. Аталған құжат 1992 жылғы 17 наурызда Хельсинкиде (Финляндия) қабылданып, 1996 жылы күшіне енген. Қазақстан 2000 жылғы 23 қазанда осы су конвенциясына қосылды. Орталық Азия елдерінен конвенцияны Өзбекстан және Түрікменстан, сондай-ақ Ресей ратификациялады. Құжатта қабыл­данған шешімдердің орындалуын жеңілдету үшін бірқатар қосалқы тетіктер қамтылған.

Су қатынастары жөніндегі құ­жаттың қабылданғанына қара­­­мас­тан, басы ашық мәсе­ле жетерлік. Әлі күнге өзен­нің жо­ғарғы ағысын мекендеген мем­­лекеттер оны экономи­ка­лық қа­жетіне пайдаланып, сая­си ық­пал ету тетігі ретін­де де қол­­данып жүр. Таяу Шығыс­тағы Иор­да­ния өзені бассейні Иор­дания, Па­лес­тина һәм Израильге ауа­дай қажет. Тіпті суға байланыс­ты атал­ған елдер арасында түрлі дау-жанжал туындайды.

Атақты Ніл өзені Мысыр мен Эфиопияны басып өтеді. Ғасыр­лар бойы екі ел Нілдің суын тиім­­ді бөлісе алмай әлек. 2015 жылы мәмілеге келіп, үлкен дам­ба салуға келіскен. Бірақ түр­лі түсі­ніс­пеушілікке байланыс­ты оның құрылысы тоқтап тұр. Алда-жал­да дамба толықтай са­лын­са, 15 жыл ішінде толып, Мысырда, Эфиопияны, тіпті Суданды да сумен қамтамасыз етпек.

Бүгінде әлем тұщы суды негізінен 410 бассейннен пайдаланады. Солардың 90-ға жуығы қауіпті деңгейде тұр. Яғни жыл сайын тұтынылатын су көлемі тиісті межеден 40 пайызға артық. Қауіпті деңгейдегі өзен бассейн­дерінің жартысынан астамы үш елде – Қытай, Үндістан және АҚШ аумағында жатыр.

Су тапшылығы алпауыт өнді­рістерді тақырға отырғызуы ық­тимал. Мысалы, Бразилиядағы 2015 жылғы қуаңшылық кезінде General Motors компаниясының суға жұмсалатын шығыны 2,1 миллион долларға, электр энер­гия­сына төлейтін қаржысы 5,9 миллион долларға көбейді. Дәл сол жылы Қытай қағаз шығаратын кәсіпорындардың су тұтынуын 10 пайызға азайтуға міндеттеген. Көп ұзамай қағаздың бағасы көтеріліп шыға келді.

«Судың да сұрауы бар» екенін жақсы түсінген көптеген компания қазірдің өзінде «тіршілік нәрін» тиімді пайдалануға кіріс­ті. Бассейндердің көлемі әр қи­лы, әр аумақта орналасқаны бел­гілі. Көптеген бизнес өкілдері өзен­дердің осы артықшылығын игі­лі­гіне жаратпақ. Мәселен, Apple компаниясы өзінің зауытта­рын нақты бір аймаққа орналастыр­май, суы мол өзендердің маңа­йы­на шоғырландыра бастады.

Компанияларды су тұтыну көлемін шектеп, тиімді тәсілдер із­деуге міндеттегенмен мәселе тү­­бегейлі шешілмейді. Себебі әлем­­­дегі су ресурстарының үлкен бөлі­гі мемлекеттердің ұлт­­­тық ше­кара­лары арқылы өте­ді. Дүние  жүзін­дегі 263 транс­­ше­к­аралық су бас­сейні­нің үш­тен бірі бірнеше мем­лекеттің аумағы арқылы ағады.

Әлемде трансшекаралық өзен­­дер туралы 290-ға жуық құ­жат бар. Олардың басым бөлігі түйт­­кілдерді шешуге көмектессе де, әлі күнге басы ашылмаған мәселе жетерлік. Мысалы, 2019 жылы ғана әлемде өзендер­ді қолдануға байланысты 50-ге жуық түрлі деңгейдегі кикіл­жің туындапты. Сондықтан су саясаты бұрынғыдан да өзекті бола түсті.

Су мәселесі Орталық Азияны да айналып өтпейді. Өйткені аймақ­тағы ірі өзендердің бар­лығы трансшекаралық болып есептеледі. Ондаған жылдан бері сол трансшекаралық су ре­сурс­тарын бірлесіп пайдалану жайы Орталық Азия елдері үшін күр­делі проблеманың біріне айналды. Әсіресе Сырдария мен Әмудария өзендерін бірлесе пайдалану өте өзекті. Сырдария өз бастауын Қырғызстаннан, Әмудария Тәжікстаннан алады. Сондықтан Орталық Азия­дағы өзге мемлекеттер қыр­ғыз бен тәжік ағайындардың «жомарт­тығына» тәуелді. Дәлі­рек айтқанда, су ағынын реттеу тетігі солардың қолында.

Қазақстан мен Қытай арасында шекараны кесіп өтетін үлкенді-кішілі 25 өзен бар. 2001 жылы қос тараптың үкіметі транс­­шекаралық өзендерді пай­да­лану туралы келісім жасасқан. Бірақ Ертіс пен Іленің тағдыры толық­қанды шешілген жоқ. Екі өзеннің тағдыры Қазақстан үшін аса маңызды. Себебі Ертіс пен Іленің 70% суы Қытай аумағынан бас­тау алады. Оған қоса, Бейжің би­лігі өз аумағында өзен суын қол­дану көлемін арттырып келеді.

Соңғы жылдары Қытай би­лігі елдің батыс аймағын, яғни Шыңжаң-ұйғыр автономиялы ауданының экономикасын дамы­туды мықтап қолға алды. Он­дағы шөл дала игеріліп, өнді­ріс орындары іске қосылып жа­тыр. Сондай-ақ халық саны есе­леп арта түскен. Осының бар­лығы орасан зор көлемде суды қажет ететіні анық.

Қорыта айтқанда, келешекте соғыс өрті тұтана қалса, мұнай не басқа да қазба-байлықтар үшін емес, тұщы су үшін бол­мақ. Сондықтан халықаралық қо­ғам­­дастық үшін жер-жаһанда бей­біт­шілік сақтаудың тағы бір кілті – ауыз су дағдарысын оң­тай­лы шешу.