Бұл орайда бір-бірімен ұштасатын екі экспоненциалды үрдісті қарастыруға тура келеді. Әлеуметтік оқшаулану шаралары қабылданбай тұрып, ауруға шалдыққандардың саны бірнеше күнде еселеніп кетті. Наурыздағы шектеу мерзімінің апталық айырмашылығы, денсаулық сақтау жүйесіндегі қалыпты жұмыс кестесі мен қауырт жұмыс режімі арасындағы айырмашылықты ажыратып берді. Бұл мәселе саяси тұрғыда шешілмесе, оқшауланудың экономикалық шығындарының экспоненциалды өсуін болжау аса қиынға соқпайды. Оқшауланудың бір күнін мемлекеттік мерекемен теңейтін болсақ, оның екі апталық мерзімі тәуекелді топтағы адамдарға қаупі басым. Ал үш айға бұғатталған экономикалық тұрғыда белсенді әлеумет, оның залалымен жыл он екі ай бойы арпалысуға мәжбүр.
Өкініштісі сол, экономикалық дағдарыс та жұқпалы. Бір ғана жабылған мейрамхана көптеген даяшылар мен аспаздарды жұмыссыз қалдырып, жалға берушілер мен клиенттердің жоқтығынан азық-түлік өнімдері жеткізушілерін табыс көзінен айыруға қауқарлы. Осыдан-ақ дүниежүзілік пандемияның теріс мультипликативті әсерін бағамдай беріңіз.
Экономиканы «жардың басынан» мәжбүрлі түрде құлатуға итермеледі. Енді оның Шалтай-Болтай (ертегі кейіпкері) секілді шатқаяқтап тұрғаны емес, Джеки Чан сынды көз ілеспестей секіріп нық тұруын ойластырған абзал. Мұндағы негізгі мақсат - уақытша дағдарысты ұзақ созылмалы жараға айналдырмау. Айталық, Marginal Revolution блогында жарияланған мега жоспар бойынша жаз маусымын мерзімсіз кезеңге созу концепциясы ұсынылды. Мысалы, Үкімет сағат тілін тоқтатады. Сол арқылы бейсенбіге келген 30-шы сәуір күні жұмаға жалғасып, одан ары қарай сенбіге созылады. Сөйтіп «ертеңнің» шегі көрінбей, 1-ші мамырда төленуі тиіс жалдамалық ақының ауылы алыстай береді. Яғни, жетім Энни мен «ертеңгі күннің» арасын бір тәулік бөліп тұрғандай, локаут аяқталғанға дейін адамдардың қоржынында бір күн артық болады. Нәтижесінде ипотекалық несиені төлеу белгісіз мерзімге қалдырылады. Борышкерлерді кешіру иә болмаса қарызды кімнің және қашан өтейтініне байланысты туындайтын бейберекет проблемаларды реттеу күнтізбедегі бір күнді сызумен шешімін табады.
Бұл көптеген мәселені шешумен қатар жаңа проблемалардың туындауына да алып келеді. Джошуа Ганс «COVID-19 дәуіріндегі Экономика» атты жаңа кітабында айтқанындай: «экономиканың басым салалары жұмысты жалғастыру керек. Кейбір бағытта қарқынды бұрынғыдан да үдету түсу қажет. Демек, тайм-аут алу орынсыз».
Десек те күнтізбені уақытша тоқтату идеясы біраз нәрсені аңғартты. Атап айтсақ, ағзасы сау кәсіпорындарды тоқырауға ұшыратқан борыштық дефолттардың ағынын тоқтату кезек күттірмейтін міндеттердің бірі. Құр рақымшылық көрсетіп, құтыла салу жеткіліксіз. Неге десеңіз, жер иеленушілері мен банктердің алаңдатарлықтай әлсіз тұстары жоқ емес.
Профессор Ганстың айтуынша, бизнестің қарызын үкімет өтеуі тиіс. Мәселен, мейрамхана иелері жалдау ақысын төлей алмаса, бұған үкіметтің қолғабыс еткені абзал. Уақыт өте келе үкімет өтемақыны шартты табыстан өндіріп алады. Бұл бизнеске салынған салық үстемесі арқылы жүзеге асуы мүмкін. Студенттерге тағайындалатын мемлекеттік несиелеу жүйесінде қарастырылғандай, оны табысы қомақты адамдар ғана өтейтін болады. Еңсесін тіктеп алған компаниялар кредитті біртіндеп қайтару мүмкіндігін иеленеді. Сондай-ақ төлеу мүмкіндігі шектеулі жандардың қызметкерлерді жалдау арқылы клиенттерге қызмет көрсетіп, тауар жеткізушілердің ақысын төлеуге жол ашылмақ. Бұл жағдайда Үкіметке несие біртіндеп қайтарылып, мемлекеттік қаражат талан-таражға түспейді.
Жаһан елдерінде билік тарапынан көрсетілетін қолдаудың ауқымы сенім ұялатады. Оқшаулану мәселесінде секілді, қысқа мерзімде көлемді іс тындырған әлдеқайда тиімді. Алайда, экономикалық шығынды барынша төмендетіп, қалыпты өмірге оралғымыз келсе, вирустың екінші толқынына жол бермеу керек. Қазір қолға алынған экономикалық және медициналық шаралар бұдан да қатаң болуы тиіс еді. Үміт ұялататын тағы бір жағымды жаңалық - өзіміз сезбей жүріп, ұжымдық иммунитетке қол жеткізгенімізде жатыр. Оның анық-қанығын таяуда арнайы тест арқылы белгілі болады. Дегенмен жақсылыққа үміт артып, барлығына дайын болғанымыз ләзім. Сонымен қоса шекараларды қайта ашудың ақылды стратегиясын әзірлеуге кіріскен дұрыс.
Қарапайым мысалдар вирустың таралуын бақылау үшін жаппай тестілеу жұмыстарын қамтиды. Бұдан бөлек, барлық адамдарды төрт күнге босатып, аурудың белгілерін анықтау үшін қайтадан он күнге оқшаулану тетігін енгізу идеясы ұсынылды. Филип Кларк және Аманда Адлер бастаған мамандар ұсынған тағы бір нұсқа бойынша тақ санды үйлерде тұратын адамдарды бір күнге сыртқа жіберіп, келесі кезекте дәл осындай мүмкіндікті жұп санды үй иелеріне беру. (Мысалы Патшайым тыйын арқылы жеребе тастап, кімнің бірінші шығатынын анықтаушы еді) Бұл зерттеу қайта ашылудың салдары мен нәтижелерін анықтауға мүмкіндік бере еді.
Кез келген стратегияның өз қиындығы бар. Соған қарамастан оның бірін таңдап, келешек жоспарымыздың қам-қарекетіне кірісудің уақыты келді. Шалтай-Болтай сынды экономикамыз әлі де төменге қарай құлдилап барады. Әйтсе де оны құтқару әлі де кеш емес.
Тим Харфорд,
Financial Times.
Аударған:
Жақсылық МҰРАТҚАЛИ,
«Egemen Qazaqstan»
