Қарыз қайтпай қалуы мүмкін
Moody’s агенттігі өткен айда Қазақстанның банк секторының жағдайы кезекті рет бағалап, нәтижесінде бірер ай бұрын «тұрақты» деп сипатталған банк жүйесі енді «теріс» деп бағаланып отыр. Банк секторының бұлайша әлсіреп қалуының себебі түсінікті – пандемияның әсері. Соның ішінде негізгі екі себепті атап өткен жөн. Ол: борышкерлердің төлем қабілетінің төмендегені және жаңадан несие алушылардың азайғаны.
Мемлекет несие төлемдері бойынша «демалыс» алып бергенімен, нашар несиелердің үлесі көбеймесе, азаяр емес. Radius Advisory Lab консалтингтік компаниясының болжамынша, проблемалық несиелердің үлесі былтыр 18 пайыздың айналасында болса, биыл 22 пайызға дейін өсіп кету қаупі бар. Соның ішінде 90 күннен кешіккен төлемдердің үлесі қазіргі 8,9 пайыздан тамыз айына дейін 17,6 пайызға жетуі ықтимал.
Нашар несиелердің үлесінің көбеюі пандемияға дейін де проблема болғаны жасырын емес. Былтырдан бері бірнеше ай бойы жүргізіліп, биылғы жылдың басында аяқталған AQR атты банк секторының тәуелсіз тексеру қорытындысында елдегі төрт ірі банктің жағдайы мүшкіл екені аталған еді. Олар: АТФ, ЦентрКредит банкі, Еуразия банкі және Нұрбанк. Ал коронавирустың таралуымен бұл тізім тіпті ұлғаяды. Ал жоғарыда аталған төрт банктің жағдайы бұрынғыдан да нашарлай түсетіні белгілі. Қысқасы, қаржы институттары үшін бұрын оңды-солды берілген несиесін кері қайтарып алу қиынға түсіп тұр.
Ұлттық банк «жұмсармай-ақ» қойды
Банк секторындағы екінші проблема – жаңадан несие алушылардың аздығы. Рас, жыл басынан бері банктердің активтері айтарлықтай өсті. Қаңтардың басында 26 трлн теңгенің үстінде болған екінші деңгейлі банктердің активтері сәуірдің соңында 28 трлн теңгеден асып жығылды. Төрт айдың ішінде актив көлемін 7 пайыздан артық ұлғайтып алған қаржы институттары енді жыл соңына дейін осы көрсеткішті ұстап тұра алса да жаман болмас еді.
Банктерден қарыз алушылардың азаюының жалпы себебі түсінікті. Алайда оны жіктеп айтар болсақ, несие алушылардың азайғаны экономикалық өсімнің бәсеңдеуіне, тіпті кері кетуіне және Ұлттық банктің ақша-несие саясатының әлі де болса қатаңдығына байланысты. Қарапайым тілмен айтқанда, кәсіпкерлер банктерден несие алып, сол қаражатқа істерін кеңейтуге құлықты емес. Себебі, бизнес тоқырап қалды. Коронавирустың тағы бір айналып соқпайтынына кепілдік жоқ.
Екіншіден, Ұлттық банктің бекіткен базалық мөлшерлемесі – 9,5 пайыз әлі де болса көп. Пандемия болмай тұрғанда бас банк жыл басында теңгені 9,25 пайызбен берген-ді. Одан кейін мұнай күрт арзандағанда теңге одан сайын құлдырап кетпеу үшін базалық мөлшерлемені 12 пайызға көтерді. Артынша бұл бизнеске одан сайын соққы болуы мүмкін екенін ескеріп, қайта түсірді. Бірақ сол төмендетілген меженің өзі экономиканың «сау» кезіндегі деңгейден жоғары болып тұр.
Әрине ішкі сұраныс пен экономикалық даму көрсеткішіміз шектеулі болғандықтан, банк секторы белгілі бір деңгейден артық несие бере алмайды. Алайда кейде қарапайым халықтың да, бизнестің де несие алуына кедергі келтіретін факторлар да жоқ емес. Соның бірі – теңгенің базалық мөлшерлемесінің жоғарылығы. Қаржыгерлердің Ұлттық банкке қашаннан айтып келген уәжі – сол базалық мөлшерлемені батыс елдеріндегідей төмендетіп жібермесе де, ең болмаса Ресейдегімен шамалас етіп 5-7 пайыз аралығында ұстап тұру. Оған Қазақстан экономикасының да, қаржы жүйесінің де шамасы жетеді деуге болады.
Қалай дегенде де, экономиканың төмендеуі мен ақша-несие саясатының банктер үшін қолайсыздығын ескере келіп, халықаралық рейтингтік агенттіктер қазақстандық банктердің жағдайын жыл басында айтылғандай «тұрақты» деп емес, «теріс» деп бағалап отыр. Жекелеген банктерге тоқталар болсақ, Standard & Poor’s агенттігі ЦентрКредит банкі мен АТФ банкінің рейтингін «В/В» «тұрақты» деп көрсетсе, Fitch Ratings агенттігінің бағалауынша, Халық банк пен Форте банктің көрсеткіштері төмендеп, тиісінше «BB+» және «В» болды. Еуразиялық банктің де рейтингі «тұрақтыдан» «теріс» көрсеткішке түсіп қалды.
Әлеуметтік жауапкершілік танытуы керек
Дағдарыстың салқыны күшейген сайын, бизнестің «әлеуметтік жауапкершілігі» секілді, банктердің «экономикалық жауапкершілігін» байқайтын кез келгені айқын сезілуде. Қазіргі кризис әлеуметтің ғана емес, жалпы ел экономикасының сыналатын тұсы. Бір кездері елдегі екінші деңгейлі банктер бірінен кейін бірі «сырқаттанып» жатқанда оларға мемлекет салық төлеушілердің ақшасын бөліп, қиындықтан құтқарып қалғаны белгілі. Жеңілдетілген пайызбен берілгені бар, тегін таратылғаны бар, мемлекет бірер жылдың ішінде қаржы институттарын күйретпеу үшін жүздеген миллиард қаражат жұмсады. Енді осы қайырымдылықты екінші деңгейлі банктер қайтаруы керек секілді.
Онсыз да дағдарыста банктерге қосымша салмақ салу қаншалықты орынды деген сұрақ туындауы мүмкін. Жалпы, экономиканың әлсіздігі мен ақша-несие саясатының қатаңдығының кесірінен банк секторы әлсірегені рас. Алайда рейтингтік ұйымдардың сарапшыларының бір ауыздан айтатыны – банктерде дағдарысты еңсеруге жеткілікті деңгейде капитал жинақталған. Бұл – шешуші көрсеткіш. Мәселен, 2019 жылдың басында банк секторының жиынтық меншікті капиталы 3 трлн 17 млрд теңге болса, 2020 жылдың қаңтарында аталған көрсеткіш 3 трлн 648 млрд теңгені құрады.
Бір жылда 20 пайыздан артық өсетін банк секторы бүгінгі таңда еліміздегі ең пайдалы бизнестің бірі болып тұр. Бизнес қаржыландыруға жарымай жатқанда банктер артық капиталды соңына дейін ұстап отырғаны, олардың бизнеске сенбейтіні, әрі кетсе мемлекеттің берген ақшасын үйлестіріп отырғанды ғана жөн көретіні өз алдына бөлек күрделі мәселе. Бұл сауалдардың жауабын соңғы бірнеше жылдың бедерінде ешкім таба алмай келеді.
Не де болса, банктер мемлекет пен халық алдында экономикалық жауапкершілік танытып, күні бүгінге дейін жинақталған 3,7 трлн теңгеге жуық капиталды дағдарысты еңсеруге бағыттаса мемлекет тарапынан құйылған қайтарымды-қайтарымсыз миллиардтардың қайтарымы болар еді. Өз кезегінде Ұлттық банктің жоғарыда айтылғандай, экономиканы несиелендіруді көбейту үшін базалық мөлшерлемені 6-7 пайызға дейін түсіргені артық болмас еді.
Қорыта айтқанда, қазіргі дағдарыс экономиканың бір ғана секторына қатысты емес. Мұнайдың арзандауынан ел бюджеті кірісінен айырылып, Ұлттық қордың кірісінен шығысы көбейгенде мемлекеттің көмегі бәріне бірдей жетпейді. Сондықтан банктердің экономикалық жауапкершілік танытып, өз бетінше әрекет етіп, ақша табатын уақыты келді. Мәселен, Қазақстанның сыртқы қарызының ішінде екінші деңгейлі банктердің қарызы былтырдан бері 4,7 пайыз көбейіп, 4,8 млрд долларға жеткен. Сыртқы қарыздың өсімі ел ішінде әрқилы пікір тудырады, әрине. Алайда бұл отандық банктер сырттан да ақша табуды үйрене бастағанын көрсетсе керек.
