Нұрахмет Қосаев 1898 жылы қазіргі Меңдіқара ауданында дүниеге келген. 2 сыныптық орыс-қазақ мектебін бітірген соң, 1935 жылы Алматыдағы 6 айлық партия мектебін тәмамдайды. Қостанайға қайтып оралған соң, 1936 жылы Меңдіқарада алғаш қазақ балалары арасынан механизатор, темір ұстасы мен есепшілер дайындайтын ауданаралық ұжымшар мектебін ұйымдастырып, өзі ашқан оқу орнына басшылық етеді. Қайраткер тұлға бір жылдан соң «жапон тыңшысы» деген жаламен тұтқынға алынады. Тергеу ұзаққа созылмайды. Нұрахмет Қосаев көп кешікпей «халық жауы» ретінде ату жазасына кесіледі. Қазақ баласын оқытып, техника тілін үйретемін, темірді қамырдай илейтін ұста етіп шығарамын, заманға бейімдеймін деген арманына толық жете алмаған күйі асыл азамат әзиз басын ажалға байлап, заманның қасап диірменіне жұтылып кете барады. Артында аңырап аяулы жары – Алтыны жесір, шиеттей алты бала жетім қалады.
Алтын алғашқыда Нұрахметті не үшін алып кеткенін түсіне алмай дал болады. Бәлкім, біреумен шатастырып алған болар. Кейін кешірім сұрап, үйге қайтарар деген үміті де жоқ емес-тін. Өйткені Нұрахмет бүкіл саналы ғұмырын осы Кеңес өкіметінің өркендеп, гүлденуіне арнаған жоқ па?! Ауыл-ауылды аралап, бала жинап, оқытты. Кейбір жастарды өз үйіне жатқызып, тәрбиеледі. Ол балаларға арнап өзі де талай рет киім тігіп берді емес пе? Қазақтың баласы далада қалмасын, оқысын, тоқысын, өзгеден кем болмасын, техника тілін игерсін деп Меңдіқарада механизаторлар даярлайтын мектеп ашты. Ел үшін етігімен су кешкен атпал азаматтың бұл ісін қылмыс деуге бола ма?
– Атам кеткен соң әжем де көп тұрмапты. Өздерінің 4 баласы, атамның ағасынан қалған 2 бала бар, соларды асыраймын деп жүріп, қалтасына бір уыс бидай салған екен. Содан «халық жауының әйелі, қазынаға қол салды» деген айыпқа ілігіп, тергеу үстінде жүрегі шыдамай, небәрі 35-ақ жасында қайтыс болады. Алтын әжемнің зираты Меңдіқара ауданындағы Шиелі деген жерде. Ал атам Нұрахмет 1957 жылы ақталғаны болмаса, қайда жерленгені беймәлім. Қостанайға әкеліп атқанын ғана білеміз. Өзге хабар жоқ. Заман түзелген шақта інісі Ережеп талай мұрағатты ақтарып, ағасы туралы мәлімет іздеді. Бірақ нәтижесі шамалы. Анам әкесін өмір бойы жоқтап өтті. Сірә, ол қасіретті ұмыту мүмкін емес шығар, – дейді Нұрахмет Қосаевтың жиен немересі Сәлима Абдуллина.
Осылайша 1937 жылы әкеден, 1938 жылы шешеден айырылған шиеттей алты бала тұл жетім қалады. Алты баланың үлкені, Сәлима апайдың анасы – Зылиха Абдуллина әжей сол кезде тұлымы желбіреген 12 жасар қыз екен. Әжей осыдан үш жыл бұрын дүние салыпты.
– Анам Нұрахмет атам мен Алтын әжемнің жазықсыз кеткенін өмір бойы айтып өтті. Бұл жөнінде айтқанда жылап отыратын. Ата-анадан айырылған соң өздері де көрмегенді көріпті. «1937 жылдың қыркүйек айында оқудан келген бетім. Есік алдында екі милиция тұр. Мені ішке жібермеді. Үйден шешем шығып, «Ол біздің бала» деген соң ғана кіргізді. Бөлменің қақ ортасында әкем отыр екен. Үйдің іші астан-кестен шашылып жатыр. Шамасы милициялар бір нәрсе іздесе керек. Біздің жұтаң үйден не тапсын. Жағдайымыз жұпыны, тіршілігіміз төмен. «Қорықпа, қалқам, қорықпа! Жай әншейін білместік қой. Мен ақпын. Қара халықты оқытқаннан басқа кінәм жоқ. Көп болса бес күн жатамын. Ешқайсың жыламаңдар, деп бетімізден бір-бір сүйіп қоштасып, милицияның жетегіне еріп кете барды», деп отыратын анам, – дейді С.Абдуллина.
Арыстай азамат сол кеткеннен қайтып оралмайды. Сол жолы онымен серіктес болған алты бірдей меңдіқаралық коммуниске де «жапон тыңшысы» деген жазықсыз жала жабылады. Олардың ішінде Меңдіқара аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы мен аудандық атқару комитетінің төрағасы да бар еді. Әкесі қамауда жатқанда кішкентай Зылиха шешесі Алтынға еріп абақтыға талай рет барған. Алайда кәмелет жасқа толмаған балаға түрмеге кіруге рұқсат бермейді. Анасы әкесіне бөтелкемен сүт алып кіретін. Сондай күндердің бірінде әкесі «Зықан, оқы, оқы және оқы!» деп қағазға жазып, оны шиыршықтап бос бөтелкенің тығынына жасырып жіберіпті. Сірә, тұңғышы, Зылихасы оқыса, жұрттан кем болмас деп ойласа керек. Сол кездері аудан орталығындағы ашық алаңқайдағы граммофоннан күн сайын «халық жауы» атанған азаматтардың аты-жөні айтылатын. Бір күні қара граммофоннан Қосаевтың да фамилиясы естіледі. Артынша балалары оқудан шеттетіліп, кейін «Әкесі үшін баласы күймейді» деген ұранмен оқуға қайта алынады. Зылиха бесінші, інісі Ережеп екінші сыныпта оқитын. Жұрт қатарлы мектепке барып жүрді. Бірде оқушылар күнделікті шығатын газетке үймелесіп, дауыстап оқи бастайды. Онда Меңдіқарадан айдалып кеткен алтаудың ату жазасына кесілгені жазылған екен. Асқар тауы – әкесі туралы қаралы хабарды естігенде қаршадай Зылиханың екі аяғынан жан кетіп, икемге келмей, жүре алмай қалады. Сыныптастары үйіне сүйеп апарыпты.
– Осы оқиғадан соң мектепте пионер жиналысы болады. Шешем бармай қалған. Сөйтсе інісі Ережеп үйге жылап келіпті. Бізді халық жауының балалары деп атап мені пионерден, Ережепті октябряттан шығарған екен. Ертесі күні мектепке барғанымда класымда оқитын балалардың «Халық жауының қызы!» деп жабылып жағамды жыртып, мойнымдағы қызыл галстугымды жұлып алғаны әлі күнге дейін көз алдымда деп кемсеңдеп отыратын шешем марқұм, – деп Сәуле апай ауыр күрсінді.
– Ол кезде шешемнің өзінен кейінгі інісі Ережеп 10 жаста екен. Кішкене ересектеу болған соң, оны өзімен бірге қара жұмыс істеуге алып қалып, қалған екі туған інісі мен екі ағайынын әйтеуір аш болмайды ғой, оның үстіне оқиды деп Боровойдың балалар үйіне тапсырады. Онда да Қосаев емес, аты-жөнін өзгертіп, басқа фамилиямен өткізеді. Қадыр деген інісін Николай деп өзгертіпті. Сөйтіп Қарабалықта қазақша балалар үйі ашылып, ол кісілер соған ауыстырылған. Шешем кейін менен кейінгі бауырымды көтеріп, мені жетектеп алып, інілерін іздеп Қарабалыққа барды. Сонда анама еріп барғаным еміс-еміс есімде қалыпты. Шешемнің екі інісі де өте жақсы оқыған. Мектепті медальмен бітіріпті. Екеуін де Ленинградқа жіберді. Біреуі институтта, екіншісі техникумда оқыды. Ол кісілер Ресейге барған соң, еркіндеу жүрді ғой енді. Содан атама сұрау салып, іздене бастайды. 1954 жылы ақталды. Әкеме қатысты деректерді іздеп жүргенде Қадыр ағам көптеген кедергіге кездескенін айтып отыратын. Тіпті Қостанайға келіп, архивті қарамақ болғанда, Кеңес сотының үкіміне күмән келтірдің деп бір-екі күнге қамап тастапты.
Зобалаң жылдары ата-анасынан айырылған сәбилер көрген құқайды сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес. Алайда «орнында бар оңалар» деген, жазықсыз атылып кеткен қайраткердің артында қалған балаларының әрқайсысы бүгінде үлкен бір әулеттің батагөйі болып отыр. Нұрахмет Қосаевтың ұлдарының бірі – кезінде балалар үйіне Николай болып кірген Қадыр Қосай бүгінде бүкіл елге белгілі қазақ кино өнерінің ардагері. Сұлтан Қожықовтың «Қыз Жібек» фильмінің дыбыс режиссері.
Қазір Меңдіқара ауданында бір көше Нұрахмет Қосаев атымен аталады. Кезінде қайраткер тұлға іргесін тұрғызған Меңдіқарадағы ауданаралық техникалық мектеп бүгінде кәсіптік-техникалық колледжі деп аталады. Нұрахмет Қосаевқа білім ошағының қабырғасына мәрмәрдан ескерткіш тақта орнатылған. Жақсының аты өлмейді, бүгінде облыстық тарихи-өлкетану мұражайының қорында қысқа ғұмырын ел игілігі мен жоқ-жітіктің мұңын мұңдап, кедей-кепшікті көгерту жолына сарп еткен аяулы азаматтың фотосуреті, тапаншасы, құжаттары сақтаулы тұр.
Қостанай облысы