Ұлтқа жасалған қастандықты геноцид деп бағалау керек
Дархан ҚЫДЫРӘЛІ: Өздеріңізге мәлім, Қазақстанда 31 мамыр – Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні. Осыған орай «Egemen Qazaqstan» арнайы дөңгелек үстел ұйымдастырып отыр. Біраз уақыттан бері ел газетінде ашаршылық, саяси қуғын-сүргін тақырыбы жүйелі түрде көтеріліп келеді. Газеттің әр санында жер-жердегі, өңірлердегі ашаршылық мәселесін қозғап жатырмыз. Және осы тақырып алдағы уақытта да жалғасын табады. Себебі бұл – ғасыр зұлматы, ел басына түскен ауыр кезең, ауыр қасірет, үлкен нәубет. Бүгін біз ашаршылыққа, репрессия мен саяси қуғын-сүргінге қатысты қалам тербеп жүрген қаламгер ағаларымызды, архив ақтарған ғалымдарымызды, сонымен қатар музей қызметкерлерін және ақпарат саласының мамандарын, әдебиеттанушы, алаштанушы ғалымдарды дөңгелек үстелге шақырған едік. Осында арнайы қатысып отырғандарыңыз үшін сіздерге үлкен ризашылық білдіреміз.
Біз бүгінгі тақырыпта ашаршылық туралы көбірек айтсақ деген ойымыз бар. Себебі саяси қуғын-сүргін, репрессия тақырыбы өте ауқымды. Тіпті ашаршылықтың өзі көбінесе 1932 жылдан бастап айтылып келеді. Ал 1921 жылғы ашаршылыққа келесі жылы 100 жыл болады екен. Одан арыға барсақ, 1918 жылғы Жетісудағы, Түркістан жеріндегі алапат ашаршылықтың зардаптары да бар.
«Жұт жеті ағайынды» деген. Кеңес өкіметінің орнауымен, 1916 жылғы көтеріліспен бірге басталған Қазан төңкерісі, ақ пен қызылдың қырғыны, ашаршылық, күштеп ұжымдастыру, кәмпескелеу, межелеу саясаты, сонымен қатар шекара асқан, жат жерге барып сіңіп кеткен қандастарымыздың мәселесі, репрессия мәселесі түптеп келгенде зұлмат кезеңнің бір көрінісі болатын.
Дөңгелек үстелге таяуда ғана тоқсанға толған абыз ақсақалымыз, Мұхтар Әуезовтің тәлімін көрген, сол ашаршылық жылдарында аман қалған Мекемтас Мырзахметов қатысып отыр. Мекемтас аға, анаңыз қарындасыңызды қасқырға тастап кеткені туралы әр жерде әртүрлі оқиғалар айтылып жатады. Соны өз аузыңыздан естісек.
Мекемтас МЫРЗАХМЕТОВ: Бізге қасірет өзінен-өзі келген жоқ. Оны әдейі, саналы түрде компартия ұйымдастырған. Бүкілодақтық коммунистік (большевиктер) партиясының XVI съезінде сол кездегі Қорғаныс халық комиссары К.Ворошилов: «Ашаршылықты саналы түрде ұйымдастырдық. Кулактарды тап ретінде жойып, олардың соңынан ергендерді де бірге құртатын боламыз. Осы мақсатта ашаршылықты саналы түрде ұйымдастырдық» дейді. Оны біз білмейміз, барлығы да жұмбақ болып келді ғой. Сондағы көздегендері – ноғай халқы мен қазақ халқын жер бетінен жою. Жер иесіз қалуы керек болды.
И.Сталиннің дәуірінде түркі халықтарының басынан сұмдық қайғылы оқиғалар өтті. Ресей құрамындағы 47 түркі халқының көбі опат болды. Соның ішінде қазақтарға ерекше тиісті. Мен мұны өз көзіммен көрдім. Үш-төрт жаста едім. Шешеммен еріп базарға бара жатқанда жол бойы аштықтан бұратылып, ыңырсып жатқан, өліп жатқан адамдарды көрдім. Базардан қайтып келе жатыр едік, үлкен бір кісінің қарны жарқырап жатқанын байқадым. Шешем көзімді көлегейлеп жауып қалды. Сөйтсем, ол біздің Талғамбай дейтін туысқанымыз екен. Адамның қарны іседі екен де, көйлегін қақ айырып жырып жіберетін болғаны ғой.
Сондай күндердің бірінде кешқұрым шешем, мен және қарындасым үшеуіміз жолға шықтық. Бір кезде үш қасқыр бізді қоршап алды. Шешем ұстаған таяғын сермеп, айқайлап жатыр. Қолында қарындасым бар. Мен қорыққанымнан шешемнің етегіне кіріп кеттім. Түз тағыларының көзі жарқырап тұрды. Бір сәт шешем мені арқалай салып, қаша жөнелді. Қасқырлар таласып жатқан кезде қарындасымның шыңғырған дауысын естіп қалдым. Біз бір сайға барып тығылып, құтылып кеттік. Кейін барып қарасақ қарындасымның шашынан өзге ештеме қалмапты.
«Бұл қасіретті И.Сталин білмей қалды. Білсе қойдырар еді» деп ойлаушы едік. Саналы түрде ойластырылған геноцид екенін кейін білдік қой. Өзімізді-өзіміз қолға алмасақ, басқа жанашыр жоқ. Сондықтан біздің зиялы қауым, бүгінгі жастар тарихты мықты білуі, өтіріктің барлығын әшкере етуі керек. Тарихымыздың көптеген тұсы әлі де болсын жұмбақ қалпында қалып келеді. Сол зобалаң кездерде ұлттық санадан айырылдық.
Дархан ҚЫДЫРӘЛІ: Қазіргі тарих методологиясына осы оқиғалардың куәгерлерін жазып алу өте маңызды. Мекемтас Мырзахметов сынды ағалар арамызда отырғанда бұл жұмысты атқаруға көп мүмкіндік бар. Арнайы жобалар ұйымдастырып, қасіреттің әрбір аймақтағы куәгерлерін әңгімеге тартып, тағзым кітабын ұйымдастыру қажет. Халқымыздың қасіретіне айналған Жоңғар шапқыншылығынан кейінгі бұл аса ірі зобалаң 1930 жылдардан бастап әдебиетте де көрініс таба бастады. Мәселен, Мұхтар Әуезовтің, Нұрхан Ахметбековтің, Төлен Әбдіктің шығармаларында, арамызда отырған Смағұл Елубаевтың «Ақ боз үй» романында аса батыл жазылды.
Смағұл ЕЛУБАЙ: 1918-1919 жылдардағы ашаршылық туралы 1919 жылы КСРО-ның төтенше құрылтайында Тұрар Рысқұлов «Өткен 1918-1919 жылғы ашаршылықта 1 млн 214 мың қазақ опат болды» дейді. Кейін 1921 жылғы ашаршылыққа ұшырағандарға арналған көмек комиссиясын басқарған Мұхтар Әуезов өзінің есептік баяндамасында «1 млн 700 мың қазақ опат болды. Оның 700 мыңы балалар еді» дейді. 1918-1919 жылдары кеңестік Түркістанды басқарған Иван Тоболин «Марксистік теория бойынша экономикалық тұрғыда әлсіз қазақтардың қырылып жатуы – заңды. Солай қырылуға тиіс» деп мәлімдеді. Мекемтас аға ашаршылық саналы түрде ұйымдастырылған деген пікір айтты. Біздің тарихнама осымен келіспей келеді. Алайда Мекемтас ағаның айтып отырғаны – ақиқат. Оған дәлел келтірейін. И.Сталин мен У.Черчилльдің кездесуі кезінде КСРО көсемі «Мен ондаған мың кулакты құрттым. Құрымағанын Сібірге айдадым» дейді. Яғни И.Сталин шаруаларды саналы түрде қырғанын мақтан көреді. Бұл – КСРО басшылығының шаруаларды жою керек деген нақты мақсатын айқындайды. Халықты қыруға белді бекем буғаны белгілі болып отыр. Түптеп келгенде бұл жауыздық Ч.Дарвиннің «Әлі жеткені әлсізді қыра беруі керек» деген теориясына саяды. Әлділердің әлсіздерді екі шайнап, бір жұтуы еді бұл теория. Қылмысқа жол ашқан эволюция теориясы!
Міне, осындай теориялармен мықтап қаруланған әлемнің қозғаушы күштері әлсіздерді басып алуға кірісті. Соның салдарынан Бірінші дүниежүзілік соғыс, одан кейін Екінші дүниежүзілік соғыс болғанын білеміз. Яғни, И.Сталиннің кулактарды тап ретінде жою керек деген қаулысы соның заңдастырылуы еді. Ал енді қазақ халқы Ф.Голощекиннің көзімен қарағанда тұтас кулактар еді. Ең кедей деген қазақтың өзінде 50 бас қойы, 4-5 ірі қарасы болатын.
Жоғарғы Кеңес жанынан құрылған комиссия 1931-1932 жылдардағы ашаршылықта 2 млн 300 мың қазақ қырылғанын айтты. Сонда Тұрар Рысқұлов 1918-1919 жылы 1 млн 214 мың адам қырылды десе, Мұхтар Әуезов 1921 жылғы ашаршылықта 1 млн 700 мың қазақ қырылды деді. Екеуін қоссақ, 3 млн-ға жуықтайды. Бұған 2 300 мыңды қоссақ, он шақты жылдың ішінде 5 млн 200 мың қазақтан айырылғанымыз белгілі болады. Біз 10-15 жылдың ішінде осынша қазақтан айырылдық. «Мұнша қазақ қайдан пайда болды?» деген болсаңыз, қолымызда Орынбордағы тарих институтын басқарған Александр Чулошниковтің «Очерки по истории казах-киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских племен» атты кітабы бар. Сол кітапта революцияға дейінгі қазақтың саны 8 млн болған деп көрсетілген.
Қазақ зиялылары қалай алданды?
Дархан ҚЫДЫРӘЛІ: Талас Омарбеков ағамыз осы ашаршылық мәселесіне қатысты арнайы диссертация қорғап, кітаптар жазды. Күні кеше «Egemen Qazaqstan» газетінде «Қазақ аштыққа ұшырамағанда 40 миллион болар еді» деген жан-жақты сұхбаты жарық көрді...
Талас ОМАРБЕКОВ: Осы сұхбатта айтқанымдай, шетелдік тарихшылардың барлығы мұны бір ауыздан геноцид деп айта алмай отыр. Біреулері 1 млн қазақ қырылды десе, келесілері бұл көрсеткіш 2 млн-ға жетті дейді. Кеңестік архивте отырмағандардың сөзі – бұл. Олар 1897 жылғы және 1926, 1937, 1939 жылдардағы санақтарға жүгінеді. Бұл санақтардағы мәліметтер сан мәрте бұрмаланған еді. Сондықтан олар қазақ тарихын толыққанды дұрыс жазып бере алады деп айта алмаймын.
Шетел тарихшыларының еліміздегі зұлматты геноцид деп айта алмауының тағы бір себебі бар. БҰҰ-ның 1948 жылғы геноцид туралы конвенциясында «Белгілі бір тайпаны, халықты әдейі қырып тастаған жағдайда оны геноцид деп айту керек» деп жазылған. Ал шетел тарихшылары Қазақстандағы қасіретті кеңестік реформа деп бағалап отыр. Яғни, ұлтымызға жасалған ұлы қастандықты геноцид ретінде бағалау үшін аталған конвенцияға толықтырулар жасау қажет. Шетел ғалымдары осындай кеңес береді. Сонда ғана барып Алаш топырағындағы ашаршылық геноцид ретінде айтылады. Осыны ескертуіміз керек. Халықаралық ұйымдарға осындай ұсыныс жасау мәселесі тұр.
Қазақты әдейі қырды дегенде бір мәселені ескеруіміз қажет. Ұлтымызға қасақана қастандық жасалғаны туралы деректерді еш жерден таба алмаймыз. Ұжымдастыруға дейін қазақ халқының алдындағы мал саны 32 млн 33 мың болған деседі. Бұл – нақты дерек. Кейін ұжымдастырудың жаңа бес жылдық жоспары жасалып, онда мал саны 53 млн 381,1 мыңға жету керек болды. Яғни, мақсат қазақты қыру емес, қазаққа мал бақтырып қою болды. Малдың санын 1932-1933 жылдары қалайда 53 млн 381,1 мыңға жеткізу туралы И.Сталин тапсырма берді. Жұртымыз мал бағып, индустриялық орталықтарды асырауға тиіс еді.
Дархан ҚЫДЫРӘЛІ: Мәмбет аға, жақында ғана «Egemen Qazaqstan» газетінде ұлт трагедиясы туралы кеңінен сұхбат бердіңіз. Осы орайда қазақ даласында болған сұмдық саяси қуғын-сүргін мен ашаршылықтың түпкі себебі неде деп ойлайсыз?
Мәмбет ҚОЙГЕЛДІ: Бүгінгі конференцияда бас басылымда жарияланған сол сұхбатты сабақтаудың сәті туып тұр. Бізге қуғын-сүргін, ашаршылық зұлматынан алатын сабақ қандай болуы керек? Осы мәселеге тоқталып өткен жөн. Бұған қатысты тұжырымды шетелдік ғалымдар емес, өзіміз шығаруымыз керек. Мен архивтерді қарағанда байқағаным, коммунистердің ұлттардың өзін өзі басқаруы туралы берген уәдесі жай демагогия, өтірік болып шықты. Біз тұжырым жасағанда негізінен осыған сүйенуіміз керек.
Өткен ғасырдың басында зиялы қауымның екі буыны қуғын-сүргіннің құрбаны болды. Алғашқы буын – алаштық буын. Жалпы екі буынның да қателігі болды. Біріншіден, алаштық буын орыс демократиясына сенді, содан өркендей аламыз деп ойлады. Мұстафа Шоқай айтқандай, орыс демократиясының оң қанаты да, сол қанаты да алдап кетті. Яғни, біздің ұлт ретінде дербестік алуымызға көмектесе алмады.
Екінші буын – Смағұл Сәдуақасов, Тұрар Рысқұлов бастаған буын. Бұлар коммунистік партияның қатарына өтті, сол партия арқылы ұлтымызды ұшпаққа шығарамыз деп ойлады. Басында Сталин тұрған кеңестік билік қазақ халқын оп-оңай оңдырмай алдап кетті. Басқаша айтқанда, екі буын да алданды. Олармен бірге ұлт та алданды. Бұл – бірінші тұжырым.
Екінші тұжырым – Кеңес өкіметі халыққа тобыр ретінде қарады, тобырлық сананы енгізді.
Президент Қ.Тоқаев жақында «Егеменге» берген сұхбатында алдымызда үлкен сын-қатерлер күтіп тұрғанын айтты. Енді ол сынақтарға біз төтеп бере аламыз ба деген сауал туады. Сол үшін біз мықты мемлекет, мәдени-теориялық деңгейі бар халық болуымыз керек. Бүгінгі биліктің жағымды қызметінің бірден-бір негізгі өлшемі – өзін өзі басқара алатын ұлт қалыптастыру. Өзін өзі басқара алатын, өз мүддесін түсіне алатын ұлт болмай, біздің болашағымыз өте күмәнді болады. Ұлттың болашағы оның сапасына тікелей тәуелді. Өйткені өзін өзі басқара алмаған ұлтты басқа біреу басқарады. Кеңестік кезеңде солай болды.
Бұл – біздің тарихтан алатын сабағымыз. Билік халықтың ұлттық санасының ұшталуына, өсуіне қолдау көрсеткені дұрыс. Одан қорқудың қажеті жоқ. Ұлттың белсенділігін өз мүддесіне байланысты қолдау керек. Мемлекет басшысының Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінде білім сапасын көтеруге басымдық бергені өте орынды.
Ал енді бізде неге осындай қуғын-сүргін, ашаршылық трагедиясы орын алды? Менің түсінгенім бойынша оның бірінші себебі – біздің қоғамды эмиссарлар институты басқарды. Отан тарихында арнайы зерттеу тақырыбы ретінде қарастырылмаған мәселелердің бірі – эмиссарлар институты. Эмиссарлар институты Қазақстан сияқты ұлттық республиканы метрополиялық, орталықтан жіберілген кадрлар арқылы басқару дегенді білдіреді. Бұл кеңестік жүйеде, оның 70 жылдан аса тарихында көпұлтты империяның өмірін бір орталықтан басқару ісінде кең қолданысқа түскен әдіс еді. Аталған мәселені тура түсіну біз үшін маңызды. Өйткені бүгінгі қазақ қоғамы – белгілі бір дәрежеде сол эмиссарлар қызметінің өнімі. Олар кеңестік кезең бойы қазақ қоғамын илеуге салып, оның орталық қалағандай болуына күш салды. Соның нәтижесінде ХХ ғасырда қазақ ұлты ХІХ ғасырдағы қазақ қоғамынан өзге күйге енді. ХІХ ғасырда біздің қазақтың саяси белсенділігі жоғары болатын. Ал ХХ ғасырдың соңына қарай өзі үшін күресу белсенділігі төмендеп кетті. Оның бірден-бір себебі – эмиссарлар институты.
Бұл институттың өмірге келуі және қалыптасуы коммунистік партияның жеке билік құрушы саяси күшке айналуымен тікелей байланысты. Партия кеңестік мемлекеттік жүйеде әуел бастан саяси жабық орган ретінде қызметін жолға қойды. Эмиссарлар институтының жағдайында ғана коммунистік партияның табысты жұмыс істей алғанын байқадық.
Екіншіден, эмиссарлар институты атқаратын міндеті тұрғысынан кеңестік режім жария еткен ұлттардың өзін өзі басқару принципіне сәйкес келмейтін құрылым. Яғни, бұл институт – патшалық билік жүйесінен кеңестік басқаруға өткен элемент.
Кезінде Ахмет Байтұрсынұлы кеңестік өкіметтің Қазақстанды басқаруының екі-ақ жолы барын, біреуі бұрынғыдай генерал-губернаторлар арқылы басқару, екіншісі қазақтың элитасына тапсыру екенін айтқан. Кеңес өкіметі бірінші жолды таңдады. Яғни, эмиссарлар арқылы басқаруды қолға алды. Біздің барлық трагедиямыз осында жатыр.
Ащы шындықты көрсететін музей ашу керек
Дархан ҚЫДЫРӘЛІ: «Әділет» қоғамын құрып, сонау 90-жылдардан бастап Алаш арыстарын ақтауға байланысты біраз материал жариялап жүрген публицист, жазушы Бейбіт Қойшыбаевқа сөз бергім келіп отыр. Аға, қуғын-сүргін жылдарында сүйегімізге сіңген үрейден арыла алдық па және қуғын-сүргін құрбандарын ақтауға байланысты жұмыстар тиянақталды ма?
Бейбіт ҚОЙШЫБАЕВ: Әңгіме жақсы өрбіп жатыр. Мәкең қозғаған эмиссарлар институты туралы айтқанда бізді большевиктер партиясы, яғни коммунистер партиясы басқарғанын білеміз. Ал коммунистер табиғатынан империялық партия болды. Оның идеясы күшті болды, одақтас республикалардың басын біріктіріп, шырмап унитарлық мемлекет құрды. Ұлттық мәселенің таптық мәселеге бағындырылғаны, азаматтардың ұлт мәселесін ойлай алмағаны соған байланысты.
«Әділет» қоғамы тәуелсіздіктен бұрын құрылған. Құрылған беттен бірден 1989 жылы ашаршылық мәселесін көтерді. Сол «Әділеттің» әсері болар, 1991 жылы тәуелсіздік қарсаңында Жоғарғы Кеңес арнайы комиссия құрды. Бұдан жақсы қорытынды шығарды. 1992 жылы 31 мамыр ашаршылық құрбандарын еске алу күні етіп белгіленді. Бұл – маңызды оқиға. Бірақ сол жылдан бастап 1997 жылға дейін бұл атаулы күн бірде-бір рет аталған жоқ. Ашаршылық мәселесін ә дегеннен дұрыс қолға алған үкімет оны әрі қарай жалғастырмады. Мысалы, орталық газеттерде комиссияның қорытындысы жарияланып, онда қазақ халқына қарсы жасалған геноцид, басқа да мәселелер айтылды. Бірақ одан әрі дамытылмады. Арнайы іс-шаралар кешені ойластырылған жоқ. Тек 1997 жылы Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні белгіленді. Ашаршылық соның тасасында қалды. Іс жүзінде бұларды бір-бірімен салыстыруға келмейтін ұғым ғой. Саяси қуғын-сүргіннің қасірет екені рас. Біз елде 120 мыңдай адам сотталды, оның 25 мыңы атылып кетті дейміз. Ал ашаршылықтан 1917 жылдан 1933 жылға дейін 16 жылдың ішінде біздің есебіміз бойынша 4,5 миллион адам құрбан болды. Смағұл Елубай бұл есептің 5 миллионнан асатынын айтты. Сол құрбан болғандардың ықтимал табиғи өсімін есептесек, 10 миллиондай адамнан айырылдық. Мұны қалай ұмытуға болады? Украиндар сияқты бір нәтижеге жетуге болар еді ғой. Оны істемедік. «Әділет» ұйымы бірнеше рет конференция өткізді. Ғалымдардың бәрі қатысты. Бірқатар ұсыныс жасадық. 31 мамырдың қарсаңындағы жұмада ғибадат орындарында, мектептерде, мекемелерде ашаршылық құрбандарын арнайы еске алу күнін өткізейік деген мәселе көтерілді. Сол кездегі Бас мүфти Ә.Дербісәлі қолдап, жұма намазында уағыз айтып, жақсы түсіндірді. Кейін біртіндеп қала берді. Содан соңғы уақытта ғана Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні деп айта бастадық. Оның өзінде дұрыс еленіп жатқан жоқ.
Еврейлердің дүниежүзі білетін холокостты зерттейтін институты және арнайы еске алу музейі бар. Толымды мағлұмат беретін әсерлі музей жасаған. Бізге де сондай институт құрып, жанынан музей ашу керек. Біз – шежірешіл халықпыз. Құрбандардың аты-жөнін қалпына келтіруге болады. Ғылыми еңбектерді әрі шежірешілердің мәліметін пайдаланып, әсері ғаламат музей ашуға мүмкіндік бар. Бұл осынау қасіретті түсіну үшін және іс жүзінде халықты бірлікке ұйыту үшін маңызды.
Дархан ҚЫДЫРӘЛІ: Музей туралы дұрыс айттыңыз. Бізге де ұрпағымыз ұмытпай, тағылым алатын музей керек деп ойлаймыз. Мекемтас аға айтқан жантүршігерлік жағдайды біле бермейтін, аштықты сезінбеген, бір үзім нанның қадірін білмейтін буын өсіп келе жатыр. Ал енді біз 1921 жылғы ашаршылықты көп ескере бермейміз. Келесі жылы бұған жүз жыл толады. Осыған байланысты қандай жобалар ойластырылып жатыр. Зиябек Ермұханұлы, сөз кезегі өзіңізде.
Зиябек ҚАБЫЛДИНОВ: Елбасы өзінің мақалаларында ХХ ғасырда қазақтың көрмегені жоқ екенін, ондай қасірет басқа ұлттардың түсіне де кірмегенін айтқан еді. Ашаршылықты, саяси қуғын-сүргінді жеке-жеке зерттеу керек дегенмен келісемін. Оның әрқайсысына жеке атаулы күн арнауымыз қажет. Себебі ашаршылық мәселесі саяси қуғын-сүргіннің көлеңкесінде қалып қойған сияқты. Біздің ойымызша, ашаршылықты зерттегенде өзіміздің мұрағаттарды ашу керек, әр облысқа экспедиция жіберіп, сол ашаршылықты көрген кісілердің естеліктерін жазып алу керек. Украиндар сияқты әр облысқа арналған «Қаралы кітап» жасауымыз қажет. Ал енді біздің институт ашаршылықты кеңінен ашып көрсету үшін эксперимент ретінде Жамбыл облысына қатысты екі том естеліктер жинағын құрастырды. Сол жақтағы адамдармен байланысып, методологиялық жағынан көмектестік. Жасы тоқсаннан асқан ата-әжелеріміз арасында сауалдама жүргізіп, қазақтың көзімен ашаршылықтың қалай болғанын суреттедік. Енді үшінші томы да дайындалып жатыр. Бір-екі айдың ішінде шығарамыз.
Білім және ғылым министрі келесі жылдан бастап гуманитарлық бағыттағы институттарды базалық қаржыландыруға көшіріп, олардың елге керек зерттеулермен айналысуына мүмкіндік жасайтындарын айтты. Бұл – өте дұрыс шешім. Ашаршылық, қуғын-сүргін сияқты тақырыптарды қандай да бір жобалардың шеңберінде қарастырмау керек. Ондай жобалардың бәрі – сарапшылардың қолында. Егер олар қолдамаса, кейінге шегеріле береді.
Ал енді қуғын-сүргін мәселесіне келетін болсақ, екі-үш ай бұрын қоғам қайраткері Сабыр Қасымов осы тақырыпқа қатысты арнайы тұжырымдама жасау керек деп Президент Әкімшілігіне хат жолдаған еді. Содан осы мәселе бойынша тапсырма Тарих және этнология институтына жүктелді. Жиырма шақты адамнан тұратын арнайы комиссия құрылды. Арнайы тұжырымдама жасалып, Президент Әкімшілігіне жіберілді. Жақын уақытта қаржы бөлінсе, мықты мамандарды тартып, архивтерді ақтарып, Қазақстан территориясында 1920-1950-жылдары болған қуғын-сүргінді жүйелі түрде зерттеу керек.
Айгүл ІСМАҚОВА: Ашаршылық пен саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күнін екі бөлек белгілеу керек. Жастарға түсіндіру, насихат жүргізу мақсатында Нұр-Сұлтан мен Алматы қалаларында ашаршылық құрбандарына арналған арнайы орындар болуы керек.
Алашорда – тұңғыш саяси элитамыз. Қолдары байлаулы заманда-ақ Ленин бастаған Кеңес өкіметіне Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейхан, Әлімхан Ермековтер бастап барған комиссия шекарамызды бекіткеніне биыл тамызда 100 жыл толады. Осы сынды ұлт тарихы үшін маңызды оқиғаларды еске алып, мәселелерді «Egemen Qazaqstan» газетінің көтеріп отырғаны құптарлық.
Дәл қазіргі кезде бізге кімнің үстінен кімнің қандай хат жазғаны емес, әр қазақтың Отанға қандай еңбек сіңіргені, сіңіре алатыны маңызды. «Алаш» дегеніміз – Отанға қызмет. Сондықтан ұлттық кодтарымызды Алашпен байланыстыруымыз керек.
Қазір ғалымдарымыз еңбектеріне қолдау күтеді. Ал арыстарымыз абақтыда жатып-ақ еңбектерін жазды. Мәселен, Мағжан Жұмабаев айдауда жүрсе де қазақ педагогикасына елеулі еңбек сіңірді. Бүгінгі ғалымдарға отаншылдық жетпейтін секілді. Халел Досмұхамедов өзінің «Аламан» атты мақаласында қазақтың бөлінетіні туралы жазған. Оның айтуынша, жік жақсы дүние емес. Ал Отанға қызмет ету алаштықтардың басты міндеті еді.
Ашаршылықтың қолдан жасалғаны, ол Голощекиннің жоспары болғаны белгілі. Сондықтан жастарға дәл осы тұрғыдан айтып, жеткізуіміз керек. Бүгінгі жастарға не қажет? Алаштықтардың рухы жетіспейді. Отанды сүю, Отанға қызмет ету әр қазақ азаматы үшін басты абырой болған. Сондықтан саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күнін бөлек белгілеу қажеттілігі бары анық.
Оқулықтардағы кемшілік түзетілуге тиіс
Сәбит ШІЛДЕБАЙ: Бүгінгі жиын жақсы мәселені бастап отыр. Әр қатысушы тұшымды ойлар айтуда. Бейбіт ағамыздың ашаршылық құрбандарын еске алу күні қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні көлеңкесінде қалды деген ойын құптаймын. Дархан Қыдырәлінің «Egemen Qazaqstan» газетінің бүгінгі санында жарық көрген мақаласы осы отырыстың жақсы кіріспесі дер едім. Мақаладағы «зұлмат жылдар», «жұт жеті ағайынды» деген ұғымдарды негізге ала отырып, ашаршылықтың алғышарттары мен себептерін тарихи контексте қарастыруды ұсынған. Ашаршылыққа 100 жыл демей, яғни оны 1921 жылдан емес, 1918 жылдан бастап, яғни Түркістан Республикасы кезеңінен қарастырған жөн деп ойлаймын. Мұстафа Шоқай «Кеңестер билігіндегі Түркістан» атты еңбегінде Кеңес өкіметінің 1919 жылғы дерегіне сүйене отырып, 1 миллион 114 мың қазақ аштан қырылды деп жазады. Ал енді Түркістан Республикасында комиссар болған П.А.Кобозев аштан қырылған адамдар саны республика халқының 25 пайызын, яғни 1 миллион 900 мың адамды құрайды деп көрсетеді. Қалай болғанда да, 1918-1919 жылдардағы Түркістандағы ашаршылық кезінде 1 миллионнан аса қазақтың аштан қырылғаны – тарихи факт. Сондықтан мұны тұтастай қарастырғанымыз жөн.
Ашаршылық мәселесіне келетін болсақ, қазақ халқы бірнеше ашаршылықты басынан кешірді. 1918-1919 жылдары Түркістан Республикасындағы, 1921-1922 жылдары Орал-Торғай облыстарындағы, 1931-1933 жылдардағы, сонымен қатар Екінші дүниежүзілік тұсында болған 1943 жылғы ашаршылық туралы әлі күнге дейін арнайы зерттеулер жасалмаған. Осы мәселенің бәрін «ғасыр зұлматы» деген ұғым шеңберде тұтастай қарастырған жөн сияқты. Ашаршылық күніне қатысты «Тағзым мен тағылым» идеясы керемет, құрбандарға Құран бағыштап, аза тұтатын күнді жеке белгілесе дұрыс болар еді деп есептеймін.
Жалпы, әр жылдағы зұлматтың сипаты – әртүрлі. 1918-1922 жылдардағы ашаршылықты ешкім арнайы ұйымдастырмады. Ол сол кезеңдегі Азамат соғысының, жазалау саясатына қарсы 1916 жылғы көтеріліс нәтижесінде басталды. Ал 1921-1922 жылдардағы ашаршылық сол кездегі қуаңшылықпен тікелей байланысты.
Мәскеуде Голощекиннің Орталық комитеттің Саяси бюросына жолдаған хаттары мен телеграммаларын, ашаршылыққа байланысты материалдарды іздегенімде ашаршылыққа қатысты құжаттардың барлығы Саяси бюроның «ерекше папкасына» мұқият тығылғанына көзім жетті. Мұны қазақ азаматтарына бермейтін де сияқты. Саяси бюроның күн тәртібінен көргенімдей, Голощекин хаттарында қазақ халқының ашаршылықтан қиналып жатқанын жазып, соған байланысты көмек көрсетуді сұрайды. Қазақстанда әскер жанында көптеген қойма болды ғой, сол қордан халыққа азық-түлік беруді сұрағаны бар. Алайда ОК Саяси бюросының қалай жауап бергені беймәлім. Бюро шешімдерін «ерекше папкада» дейді, ал «ерекше папкадағы» материалдарды толықтай бермеді. Сондықтан Орталық комитеттің қазақ жеріндегі ахуалдан хабары болған жоқ, тек Голощекиннің ісі деген шындықтан алыс. Аймақтағы жағдайдан Сталиннің де хабары болды деген ойдамын.
Екінші мәселе, қазақ халқының санына байланысты. Бұл арнайы зерттеуді қажет етеді. Өйткені халықтың нақты санына байланысты статистикалық деректер әртүрлі. Ашаршылық алдында 1928 жылы елді округтерге, ал 1930 жылы аудандарға бөлу саясаты жүргізілді. Бұл да зұлмат себептерінің бірі және тарихнамада жеке зерттелуі керек. Әкімшілік-территориялық бөлініс салдарынан қазақтар қай ауданға қарайтынын білмей абдырап қалды. Архив мәселесіне де кесірі тиді. Украинадағыдай «Қаралы кітап» тізімін жасау қиын болады. Қорыта айтар болсақ, ашаршылық күнін жеке белгілеген жөн, сонымен бірге мемлекет тарапынан архивке қатысты саясат та қайта қаралуы керек.
Арайлым МҰСАҒАЛИЕВА: Ақмола мен Қарағанды облыстарындағы қуғын-сүргін жылдары қазақ тарихында үлкен орын алды. Екі облыстың малын ҚарЛАГ-қа өткізіп, мал колхозы мен совхозы ұйымдастырылған. Лагерьдегілер мал бағумен айналысқан. Бүгінде ҚарЛАГ-тың қазақ ауылдарына әсері туралы мақала жазып жатырмын. Әріптестеріміз архивтерде құжат жоқ деген пікір айтып жатыр. Мен ашаршылықты зерттеу үшін мемлекеттік бағдарлама керек деген ойдамын. Мәселен, Ақмола, Шығыс Қазақстан, Қарағанды облыстық архивтерінде метрикалық кітаптар бар. Онда отбасының барлық мүшесі тіркелген. Кітаптар араб қарпімен жазылған. Оны оқу көп уақытты қажет етеді. Ақмола облыстық архив қызметкерлері құжаттарды аударуға көмектесуімді сұраған. Ол – ұзақ процесс. Өйткені бір отбасыда 10 адамнан тіркелген. Дегенмен, оны толықтай аудармаса да, санап, жалпы санын білуге мүмкіндік бар.
Шетелдік зерттеушілердің көбі ғалым Т.Омарбековтің еңбектеріне сілтеме жасайды. Осы орайда қазақ әдебиетін шетел тілдеріне аударумен айналысатын Ұлттық аударма бюросы ғалымның кітаптарын неге ағылшын не басқа тілдерге аудармайды деген сұрақ туындайды. Өйткені шетелдік әріптестеріміз тарапынан Т.Омарбековтің еңбектерінен үзінділер аударып беру туралы өтініштер жиі айтылады.
Көп жылдар бойы ашаршылық климат салдарынан болды деген тұжырымдамаға қатысты деректер іздедім. ҚарЛАГ архивінен ғалымдар дайындаған климаттық сипаттаманы таптым. Онда 1931 жылы аймақта құрғақшылықтың аз болғанын, ал 1932 жылдары керісінше жауын көп жауғанын көре аламыз. Қазақстанда жұт 1939 жылы болған. Ғалымдар жауын-шашын деңгейін де көрсетіп отырған. Яғни шетелдік ғалымдардың ашаршылық климат салдарынан болды деген тұжырымдамасы – қате.
Көптеген құжат облыс, аудан архивтерінде екенін де айтып өткен маңызды. Аудандар құрылған кезде ең бірінші архив ашылып отырған. 1926 жылы «АЛЖИР» территориясында бірнеше қазақ ауылы болған. Адам саны азайғанда «трудпоселок» салу нұсқаулығы берілген. Міне, осы сынды мәліметтерді аудандағы архивтерден ала аламыз. Әрине Мәскеудегі құжаттар маңызды, оны білу қажет, дегенмен қазақ тарихы облыстық архивтерде жатыр.
Данагүл МАХАТ: «Egemen Qazaqstan» газетіне осындай өзекті мәселені көтеріп отырғаны үшін алғысымды білдіремін. Кезінде «Еңбекші қазақ» газетін Смағұл Сәдуақасов басқарғанда өзекті мәселелер, оқшау ойлар айтылып, халықтың мұң-мұқтажын жоқтаған. Осы үрдісі бүгінде де жалғасын тауып отыр деп білемін.
Бүгінгі тақырып бірнеше жылдан көтеріліп келеді. Қуғын-сүргін құрбандары күні мен ашаршылық құрбандарын еске алу күнін бөлек қарастыру басы ашық мәселе екені айдан анық. Оны талқылағанда мынаны ескерген жөн. Кеңес өкіметі жасаған қуғын-сүргін 1937-1938 жылдармен аяқталмайды. Ол тіпті, 1986 жылға дейін жалғасты десек артық айтқандық емес. Сондықтан 1937-1938 жылдарда қуғындалған қазақ зиялыларымен шектелмей, одан кейінгі қуғындалғандарды да ескеру керек. Бір мысал келтірейін. Кезіндегі Ақмола облыстық газетін басқарған Абылай Мұздыбаев Сағадат Тәштитовті, Бек Сүлейменовті, Жайық Бектұровты қызметке алғаны, Бек Сүлейменовпен хат жазысқаны үшін айыпталып, қуғындалған. Мұндай қазақ зиялылары өте көп. Қуғын-сүргін тақырыбын зерттеуді әрі қарай тереңдетіп зерттеу керек. Әсіресе халыққа қызмет еткен көптеген қарапайым адамдар қуғындалды. Соларды зерттеу үшін бұл мәселелерді бөлек-бөлек қарастырған жөн.
Ашаршылық пен қуғын-сүргін құрбандарын құрметтеуде, оларды еске алуда білім саласы маңызды рөлге ие. Әсіресе тарих оқулықтарына мән берген абзал. Таяуда Президент Қ.Тоқаев білім жүйесі, оқулықтардың сапасы туралы жақсы пікір айтты. Осыларды ескере келе, өз ісінің мамандарын тарта отырып, тарих кітаптарындағы, оқулықтардағы жіберілген кемшіліктерді түзеуіміз керек. Сондай-ақ бұл саланы жүйелі түрде жүргізіп, қуғын-сүргін мен ашаршылықты бөлек қарастырып, балабақшадан бастап балалардың санасына сіңіруге күш салсақ, нұр үстіне нұр.
Жүйелі жұмыстың тағы бір парасы – арнайы орталық, зерттеу институты және музей жұмысын ретке қою. Шетелде музей – жай тамашалап қайтатын орын ғана емес, балалардың, мектеп оқушыларының білім алатын, тарихты нақты материалмен сабақтастыра қарастыратын білім орталығының бірі. Өкінішке қарай, қазіргі жастар көп нәрседен хабарсыз. Тәуелсіздік алған кезде ашаршылық пен қуғын-сүргін құрбандарын зерттеп, көптеген құнды еңбектер жазылды. Бүгінде жастар соларды біле бермейді.
Архив деректерін зерттегенде мынаны ескеру керек. Жазылған хаттардан ақиқат мәселесін анықтау, адамның ойын білу қиын емес. Таяуда Зейнолла Төреғожиннің бұрын жарияланбаған, 1928 жылғы ақпанда жазған хаты қолыма түсті. Ол төрт беттен, алты тармақтан тұратын хатында бірнеше мәселенің басын ашады. Мәселен, Төреғожин үш рет Голощекинге хат жазған, сол кезде жасалған реформаларды нақты жүргізу үшін 15 миллион 500 мың сом ақша сұраған. Қысқасы, архивтерде осындай құнды мәліметтер өте көп.
Гүлнұр ТӨЛЕПБЕРГЕНОВА: Ашаршылық пен қуғын-сүргін күні бөлек белгіленуі керек деген пікірмен келісемін. Біздің музейде көптеген жұмыс жүргізіліп жатыр. Архив деректерін ақтарғанда ашаршылық туралы естеліктер зұлматты бастан өткерген кісілерден 1991-1992 жылдары алынғанын байқадық. Куәгерлер талай деректерді айтып берген. Мұны да жарыққа шығару керек. Осы орайда мектептегі тарих кітаптарында ашаршылық қалай болғаны, қанша адам қаза тапқаны туралы деректер нақты көрсетілсе деген тілегім бар. Осылар толықтай айтылса, жас ұрпақ бұл салаға жанашырлықпен қарайды деген ойдамын.
Ашаршылық құрбандарына қай күні тағзым етеміз?
Жиын соңында оған қатысушылар күн тәртібіндегі мәселеге қатысты ұсыныстарын ортаға салды.
Смағұл ЕЛУБАЙ: Бірінші ұсыныс. Саяси қуғын-сүргін құрбандары мен ашаршылық құрбандарын еске алу мәселесіне бөлек күндер белгілеген дұрыс. Ашаршылық құрбандарын еске алу күнін 30 мамырға, қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күнін 31 мамырға белгілеген жөн. Өйткені 15 жылдың ішінде қырылған 5 миллиондай қазаққа, солардың аруағына қиянат жасамауымыз керек.
Екінші ұсыныс. Мұндай алапат ашаршылық туралы және оның құрбандарына тағзым жасау, ұлықтау мәселесі бізде кемшін соғып жатыр. Зұлматқа арналған Нұр-Сұлтан мен Алматы қаласында екі ескерткіш қойылды. Ескерткіш жеке адамға да қойылады ғой. Ал халықтың жартысынан көбі қырылған бұл нәубетке лайығы – мемориалды кешен. Мемориал кешенде тек 15 жылдың көлеміндегі ақтаңдақтар ғана емес, жалпы қазақ тарихындағы ақтаңдақтарға арналған арнайы зал ұйымдастырылса деген ұсынысым бар. Онда қазақ халқының бастан өткерген қасіреті айқын көрсетілсе. Балауыздан мүсін жасайтын шеберлерді шақырып, еуропалық үлгідегі музейлер тәрізді тарихтағы сұмдықтарды «тірілте» аламыз. Мұндай музейдің әсері ерекше, тәрбиелік мәні мол болмақ.
Мәмбет ҚОЙГЕЛДІ: Геноцид дегеніміз не? Халықаралық құжатта былай делінген: «Егер ұлттың белгілі бір әлеуметтік тобын мақсатты түрде, жүйелі түрде жоюға бағытталған саясат – геноцидтің көрінісі». Патша заманында зиялыларымызды мақсатты түрде қудалады. Кеңес өкіметі оны жалғастырды. Барлығын қырып, жойды. Патшалық билік біздің байларды, ауқаттыларды, молдаларды, имамдарды, ишандарды жек көрді. Кеңес өкіметі де соны жалғады. Ал бұл геноцидтің көрінісі емес пе? Осы жерде тағы бір нәрсеге көңіл аударуымыз керек. Геноцид – біздің тарихымыздың бір бөлігі.
Екінші мәселе, «Алаш» қозғалысы, «Алаш» партиясы, Алашорда үкіметі – жалқы құбылыс. Оның орнын ұмыту мүмкін емес. Ол ұлттың кемелдігін, бірнеше ғасырлық дамуының нәтижесін, ұлттың болашағын көрсетеді. Алаш идеясы өлген жоқ. Ол – жанымызда, отансүйгіш қазақтың басында, ойында, санасында, жүрегінде. Оны ешкім өлтіре алмайды.
Өкініштісі, Қазақстанда Алашорданы жан-жақты көрсететін музей жоқ. Ахмет Байтұрсынұлының музейіне қатысты айқай-шу осы күнге дейін жалғасып келеді. Ең болмаса, сол ғимаратты Алаш музейіне айналдыруға мүмкіндігіміз бар ғой. Міне, бұл – біздің үлкен кемшілігіміз.
Талас ОМАРБЕКОВ: Ашаршылықты саяси қуғын-сүргіннен бөліп қарастыру керек деген әңгіме айтылғалы көп болды. Бірақ нақты ұсыныс керек. Мысалы, қасірет күнін қашанға белгілеуге болады? Тұрар Рысқұловтың 1923 жылғы 9 наурызда жазылған хаты бар. Онда сұмдық деректер айтылады. Қоғамда Тұрарға қатысты көзқарас әртүрлі. Сондықтан мен «Алтаудың хаты» жазылған күнді ұсынамын. Хат авторларының бәрі репрессияға ұшырады. Жүсіпбек Арыстанов қана зорға аман қалды. Қол қойғандардың бәрі қуғындалды. Сол кезеңде 800 мың қазақ шаруашылығынан 450 мыңы ғана қалды. Яғни 350 мың шаруашылық жойылып кетті. 4 миллион 800 мың қазақтың жартысы қырылды. Мұның бәрі – тарихи факт. Осы «Алтаудың хаты» 1933 жылы 24 ақпанда жазылған. Осы күнді қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні ретінде ұсынамын.
Екінші ұсыныс. Германияға барғанда бір нәрсеге таңғалдым. Бонн қаласында неміс тарихшылары фашистерге арналған музейге апарды. Кіріп барғанда Гитлердің мүсіні тұр. Арғы жағында, екінші бөлмеде Освенцимдегі газ камерасының көшірмесі қойылған. Түрмедегі, концлагерьдегі киімдер, аяқкиімдер, адам терісінен жасалған заттар – қасіретті кезеңнің айғақ заттары қойылған. Неміс тарихшылары мұны жас ұрпақ сабақ алу үшін керек деп есептейді.
Бейбіт ҚОЙШЫБАЕВ: Қазақты қырған – қылмыстық саясат. 1925 жылғы Ақмешіт съезінде көшпенділер шаруашылығын дамыту, оларға көмектесу мәселесі талқыланған. Голощекин келген соң соның бәрін жоққа шығарды. Іс жүзінде қылмыстық саясатты жүзеге асырып, халықты қырғынға ұшыратты. Сондықтан бұл – халықты қыру саясаты болып шықты. 1917-1930 жылдар аралығындағы жүргізілген саясат халықты ұлттық апатқа ұшыратты. Осыны мойындап, алға шығару керек. Сондай-ақ арнайы зерттеу институтын құрып, ашаршылық құрбандарын еске алатын үлкен музей жасау мәселесін көтеру керек.
Айгүл ІСМАҚОВА: Алаш музейін ашуды да, ашаршылық музейін ашуды да қолдаймын. Бірақ оларды құр ғимарат қана емес, студенттер мен мектеп оқушыларына дәріс оқитын тірі музейге айналдырған жөн. Алаш музейі ашылмаса, қазіргі жастарды Отанға қызмет етуге, отанның патриоты ретінде тәрбиелей алмаймыз.
Биыл 26 тамызда Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Әлімхан Ермеков бастаған Алаш зиялыларының шекарамызды бекітіп бергеніне 100 жыл болады. Осы оқиғаны насихаттау үшін бұл тарихи датаны ерекше атап өту керек. Соғыссыз, қантөгіссіз шекарамызды бекітіп бергенін білу – парызымыз.
Сәбит ШІЛДЕБАЙ: 1992 жылғы Жоғарғы Кеңес жанындағы комиссия өте жақсы жұмыс істеді. Сол комиссияның қорытындыларын, жұмыстарын толық жариялап, сол жұмысты әрі қарай жалғастыру керек. Алдағы уақытта бірлесе отыра жұмыс істеуге ден қойып, ғылымды ұйымдастыруға байланысты мәселені көтерген дұрыс секілді.
Арайлым МҰСАҒАЛИЕВА: Жалпы, ашаршылықты ұлттық қасірет ретінде зерттеу айқындалып, мемлекет тарапынан мемлекеттік бағдарлама қабылданса деген тілегіміз бар. Бұл – ғылыми жобаның аясында шешілетін мәселе емес. Сондықтан мемлекеттік бағдарламаға Тарих институты ғана емес, ғалымдар, әртүрлі саладағы ғалымдардың бәрі еніп, осы мәселені терең зерттеп, архив деректерін, метрикалық кітаптарды ақтарып, нақты мәліметтер шығарылса жөн болар еді. «Әр қазақ менің жалғызым» демекші, аштықтан қырылған әр қазақ аруағының алдында жауаптымыз деп есептеймін.
Данагүл МАХАТ: Өткен ғасырдың тарихы өте күрделі болғандықтан, оны жүйелі түрде зерттеуге маңыз беруіміз керек. Ұрпақты ұлттық тарихпен тәрбиелеу үшін оқулықтар ретке келтіріліп, музейлер ашылғаны абзал. Бүгінгі күн тәртібіндегі мәселелер биліктің де назарында тұр. Соны барлық ғалымдар мен мұғалімдер, зиялы қауым қолдауымыз керек деген пікірдемін.
Дархан ҚЫДЫРӘЛІ: Расында, 1992 жылдан бері тарихымыздағы ақтаңдақтарды зерттеу барысында көптеген жұмыс атқарылды. Алғашқы комиссия да нәтижелі жұмыс істеді. Соның мүшесі болған ағаларымыз бүгінгі жиынға қатысып отыр. Көркем туындыларда, ғылыми еңбектерде бұл тақырыптар жүйелі зерттеліп келе жатыр. Әлі де айтылатын мәселе көп. Бүгінгі жиын соның бір парасы болды деп ойлаймын. Халқымыздың басына енді мұндай зобалаң зұлмат түспесін деп тілейміз.
Дайындағандар
Рауан ҚАБИДОЛЛА,
Орынбек ӨТЕМҰРАТ,
Абай АСАНКЕЛДІҰЛЫ,
Светлана ҒАЛЫМЖАНҚЫЗЫ,
«Egemen Qazaqstan»