Замана зұлматы: Ашаршылық кезеңдері бөлек қаралуы тиіс

Ұлтқа жасалған қастандықты геноцид деп бағалау керек

Дархан ҚЫДЫРӘЛІ: Өздеріңізге мә­лім, Қазақстанда 31 мамыр – Саяси қу­­ғын-сүргін және ашаршылық құрбан­д­а­­­рын еске алу күні. Осыған орай «Egemen Qazaqstan» арна­йы­ дөңгелек үстел ұйымдастырып отыр. Біраз уақыттан бері ел газетінде ашар­­­­шылық, саяси қуғын-сүргін тақы­­­ры­бы жүйелі түрде көтеріліп ке­­ле­­ді. Газеттің әр санында жер-жер­де­гі, өңірлердегі ашаршылық мәсе­ле­сін қозғап жатырмыз. Және осы та­­қы­рып алдағы уақытта да жал­ға­­сын табады. Себебі бұл – ғасыр зұл­ма­ты, ел басына түскен ауыр кезең, ауыр қасірет, үлкен нәубет. Бүгін біз ашар­­шылыққа, репрессия мен саяси қуғын-сүргінге қатысты қалам тербеп жүр­ген қаламгер ағаларымызды, архив ақтарған ғалымдарымызды, соны­­мен қатар музей қызметкерлерін және ақпарат саласының мамандарын, әдебиеттанушы, алаштанушы ғалым­дар­ды дөңгелек үстелге шақыр­ған едік. Осында арнайы қатысып отыр­ған­дарыңыз үшін сіздерге үлкен риза­шы­лық білдіреміз.

Біз бүгінгі тақырыпта ашаршылық туралы көбірек айтсақ деген ойымыз бар. Себебі саяси қуғын-сүргін, репрес­сия тақырыбы өте ауқымды. Тіпті ашар­­шылықтың өзі көбінесе 1932 жылдан бастап айтылып келеді. Ал 1921 жыл­­ғы ашаршылыққа келесі жылы 100 жыл болады екен. Одан арыға барсақ, 1918 жылғы Жетісудағы, Түркістан жерін­дегі алапат ашаршылықтың зар­дап­­тары да бар.

«Жұт жеті ағайынды» деген. Кеңес өкі­метінің орнауымен, 1916 жылғы кө­те­ріліспен бірге басталған Қазан төң­керісі, ақ пен қызылдың қырғыны, ашаршылық, күштеп ұжымдастыру, кәм­пескелеу, межелеу саясаты, сонымен қатар шекара асқан, жат жерге барып сіңіп кеткен қандастарымыздың мәсе­лесі, репрессия мәселесі түптеп кел­генде зұлмат кезеңнің бір көрінісі болатын.

Дөңгелек үстелге таяуда ғана тоқ­сан­ға толған абыз ақсақалымыз, Мұхтар Әуезовтің тәлімін көрген, сол ашар­­шылық жылдарында аман қал­ған Мекемтас Мырзахметов қаты­сып отыр. Мекемтас аға, анаңыз қарын­да­сы­ңызды қасқырға тастап кеткені туралы әр жерде әртүрлі оқиғалар ай­ты­­лып жа­та­ды. Соны өз аузыңыздан естісек.

Мекемтас МЫРЗАХМЕТОВ: Бізге қасірет өзінен-өзі келген жоқ. Оны әдейі, саналы түрде компартия ұйымдастырған. Бүкілодақтық коммунистік (большевиктер) партиясының XVI съезінде сол кездегі Қорғаныс халық комиссары К.Ворошилов: «Ашаршылықты саналы түрде ұйымдастырдық. Кулактарды тап ретінде жойып, олардың соңынан ергендерді де бірге құртатын боламыз. Осы мақсатта ашаршылықты саналы түрде ұйымдастырдық» дейді. Оны біз білмейміз, барлығы да жұмбақ болып келді ғой. Сондағы көздегендері – ноғай халқы мен қазақ халқын жер бетінен жою. Жер иесіз қалуы керек болды.

И.Сталиннің дәуірінде түркі халық­та­рының басынан сұмдық қайғылы оқи­ға­лар өтті. Ресей құрамындағы 47 түр­кі халқының көбі опат болды. Соның ішінде қазақтарға ерекше тиісті. Мен мұны өз кө­зіммен көрдім. Үш-төрт жаста едім. Шешем­мен еріп базарға бара жатқанда жол бойы аштықтан бұратылып, ыңырсып жатқан, өліп жатқан адамдарды көрдім. Базардан қайтып келе жатыр едік, үлкен бір кісінің қарны жарқырап жатқанын байқадым. Шешем көзімді көлегейлеп жауып қалды. Сөйтсем, ол біздің Талғамбай дейтін туысқанымыз екен. Адамның қар­ны іседі екен де, көйлегін қақ айырып жырып жіберетін болғаны ғой.

Сондай күндердің бірінде кешқұрым шешем, мен және қарындасым үшеуіміз жолға шықтық. Бір кезде үш қасқыр бізді қоршап алды. Шешем ұстаған таяғын сермеп, айқайлап жатыр. Қолында қарындасым бар. Мен қорыққанымнан шешемнің етегіне кіріп кеттім. Түз тағы­ларының көзі жарқырап тұрды. Бір сәт шешем мені арқалай салып, қаша жө­нел­­ді. Қасқырлар таласып жатқан кезде қарындасымның шыңғырған дауысын естіп қалдым. Біз бір сайға барып ты­ғы­лып, құтылып кеттік. Кейін барып қарасақ қа­рын­­дасымның шашынан өзге ештеме қал­мапты.

«Бұл қасіретті И.Сталин білмей қалды. Білсе қойдырар еді» деп ойлаушы едік. Саналы түрде ойластырылған гено­цид екенін кейін білдік қой. Өзімізді-өзі­міз қолға алмасақ, басқа жанашыр жоқ. Сон­дықтан біздің зиялы қауым, бүгінгі жастар тарихты мықты білуі, өтірік­тің барлығын әшкере етуі керек. Тари­хы­мыз­дың көптеген тұсы әлі де болсын жұмбақ қалпында қалып келеді. Сол зобалаң кездерде ұлттық санадан айырылдық.

Дархан ҚЫДЫРӘЛІ: Қазіргі тарих методологиясына осы оқиғалардың куә­герлерін жазып алу өте маңызды. Мекемтас Мырзахметов сынды ағалар ара­­мызда отырғанда бұл жұмысты атқа­руға көп мүмкіндік бар. Арнайы жоба­лар ұйымдастырып, қасіреттің әрбір аймақтағы куәгерлерін әңгімеге тар­тып, тағзым кітабын ұйымдастыру қажет. Халқымыздың қасіретіне ай­нал­­­ған Жоңғар шапқыншылығынан ке­йінгі бұл аса ірі зобалаң 1930 жылдар­дан бастап әдебиетте де көрініс таба бас­тады. Мәселен, Мұхтар Әуезовтің, Нұрхан Ахметбековтің, Төлен Әбдік­тің шы­ғармаларында, арамызда отыр­ған Смағұл Елубаевтың «Ақ боз үй» романында аса батыл жазылды.    

Смағұл ЕЛУБАЙ: 1918-1919 жыл­дар­дағы ашаршылық туралы 1919 жылы КСРО-ның төтенше құрылтайында Тұрар Рысқұлов «Өткен 1918-1919 жылғы ашар­шылықта 1 млн 214 мың қазақ опат болды» дейді. Кейін 1921 жылғы ашаршылыққа ұшырағандарға арналған көмек комиссиясын басқарған Мұхтар Әуезов өзінің есептік баяндамасында «1 млн 700 мың қазақ опат болды. Оның 700 мыңы балалар еді» дейді. 1918-1919 жылдары кеңестік Түркістанды басқарған Иван Тоболин «Марксистік теория бойынша экономикалық тұрғыда әлсіз қазақтардың қырылып жатуы – заңды. Солай қырылуға тиіс» деп мәлімдеді. Мекемтас аға ашаршылық саналы түрде ұйымдастырылған деген пікір айтты. Біздің тарихнама осымен келіспей келеді. Алайда Мекемтас ағаның айтып отырғаны – ақиқат. Оған дәлел келтірейін. И.Сталин мен У.Черчилльдің кездесуі кезінде КСРО көсемі «Мен ондаған мың кулакты құрттым. Құрымағанын Сібірге айдадым» дейді. Яғни И.Сталин шаруаларды саналы түрде қырғанын мақтан көреді. Бұл – КСРО басшылығының шаруаларды жою керек деген нақты мақсатын айқындайды. Халықты қыруға белді бекем буғаны белгілі болып отыр. Түптеп келгенде бұл жауыздық Ч.Дарвиннің «Әлі жеткені әлсізді қыра беруі керек» деген теориясына саяды. Әлділердің әлсіздерді екі шайнап, бір жұтуы еді бұл тео­рия. Қылмысқа жол ашқан эволюция теориясы!

Міне, осындай теориялармен мықтап қаруланған әлемнің қозғаушы күштері әлсіздерді басып алуға кірісті. Соның салдарынан Бірінші дүниежүзілік соғыс, одан кейін Екінші дүниежүзілік соғыс болғанын білеміз. Яғни, И.Сталиннің кулактарды тап ретінде жою керек деген қаулысы соның заңдастырылуы еді. Ал енді қазақ халқы Ф.Голощекиннің көзімен қарағанда тұтас кулактар еді. Ең кедей деген қазақтың өзінде 50 бас қойы, 4-5 ірі қарасы болатын.

Жоғарғы Кеңес жанынан құрылған комиссия 1931-1932 жылдардағы ашар­шы­лық­та 2 млн 300 мың қазақ қырылғанын айтты. Сонда Тұрар Рысқұлов 1918-1919 жылы 1 млн 214 мың адам қырылды десе, Мұхтар Әуезов 1921 жылғы ашар­шы­лық­та 1 млн 700 мың қазақ қырылды деді. Екеуін қоссақ, 3 млн-ға жуықтайды. Бұған 2 300 мыңды қоссақ, он шақты жыл­дың ішінде 5 млн 200 мың қазақ­тан айырылғанымыз белгілі болады. Біз 10-15 жылдың ішінде осынша қазақтан айырылдық. «Мұнша қазақ қайдан пайда болды?» деген болсаңыз, қолымызда Орынбордағы тарих институтын басқарған Александр Чулошниковтің «Очерки по истории казах-киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских племен» атты кітабы бар. Сол кітапта революцияға дейінгі қазақтың саны 8 млн болған деп көрсетілген.

 

Қазақ зиялылары қалай алданды?

Дархан ҚЫДЫРӘЛІ: Талас Омар­беков ағамыз осы ашаршылық мәсе­ле­сіне қатысты арнайы диссертация қорғап, кітаптар жазды. Күні кеше «Egemen Qazaqstan» газетінде «Қазақ аш­тыққа ұшырамағанда 40 миллион бо­­лар еді» деген жан-жақты сұхбаты жа­­рық көрді...

Талас ОМАРБЕКОВ: Осы сұхбатта айтқанымдай, шетелдік тарихшылардың барлығы мұны бір ауыздан геноцид деп айта алмай отыр. Біреулері 1 млн қазақ қырылды десе, келесілері бұл көрсеткіш 2 млн-ға жетті дейді. Кеңестік архивте отырмағандардың сөзі – бұл. Олар 1897 жылғы және 1926, 1937, 1939 жыл­дар­да­ғы санақтарға жүгінеді. Бұл санақ­тардағы мәліметтер сан мәрте бұр­ма­лан­ған еді. Сондықтан олар қазақ тарихын то­лыққанды дұрыс жазып бере алады деп айта алмаймын.

Шетел тарихшыларының еліміздегі зұлматты геноцид деп айта алмауының та­ғы бір себебі бар. БҰҰ-ның 1948 жыл­ғы геноцид туралы конвенциясында «Белгілі бір тайпаны, халықты әдейі қырып тастаған жағдайда оны геноцид деп айту керек» деп жазылған. Ал шетел тарихшылары Қазақстандағы қа­сі­ретті кеңестік реформа деп бағалап отыр. Яғни, ұлтымызға жасалған ұлы қас­тандықты геноцид ретінде бағалау үшін аталған конвенцияға толықтырулар жасау қажет. Шетел ғалымдары осындай кеңес береді. Сонда ғана барып Алаш топы­рағындағы ашаршылық геноцид ретін­де айтылады. Осыны ескертуіміз керек. Халықаралық ұйымдарға осындай ұсы­ныс жасау мәселесі тұр.

Қазақты әдейі қырды дегенде бір мә­селені ескеруіміз қажет. Ұлтымызға қаса­қана қастандық жасалғаны туралы дерек­терді еш жерден таба алмаймыз. Ұжым­дастыруға дейін қазақ халқының алдындағы мал саны 32 млн 33 мың болған деседі. Бұл – нақты дерек. Кейін ұжымдастырудың жаңа бес жылдық жос­пары жасалып, онда мал саны 53 млн 381,1 мыңға жету керек болды. Яғни, мақсат қазақты қыру емес, қазаққа мал бақтырып қою болды. Малдың санын 1932-1933 жылдары қалайда 53 млн 381,1 мыңға жеткізу туралы И.Сталин тапсырма берді. Жұртымыз мал бағып, индустриялық орталықтарды асырауға тиіс еді.

Дархан ҚЫДЫРӘЛІ: Мәмбет аға, жақында ғана «Egemen Qazaqstan» газе­тінде ұлт трагедиясы туралы кеңі­нен сұхбат бердіңіз. Осы орайда қазақ даласында болған сұмдық сая­си қуғын-сүргін мен ашаршылықтың түпкі себебі неде деп ойлайсыз?

Мәмбет ҚОЙГЕЛДІ: Бүгінгі конференцияда бас басылымда жарияланған сол сұхбатты сабақтаудың сәті туып тұр. Бізге қуғын-сүргін, ашаршылық зұлматынан алатын сабақ қандай болуы керек? Осы мәселеге тоқталып өткен жөн. Бұған қа­тыс­ты тұжырымды шетелдік ғалымдар емес, өзіміз шығаруымыз керек. Мен архивтерді қарағанда байқағаным, ком­мунистердің ұлттардың өзін өзі бас­қа­руы туралы берген уәдесі жай демагогия, өтірік болып шықты. Біз тұжырым жа­са­ған­да негізінен осыған сүйенуіміз керек.

Өткен ғасырдың басында зиялы қауым­­ның екі буыны қуғын-сүргіннің құр­баны болды. Алғашқы буын – алаштық буын. Жалпы екі буынның да қателігі болды. Біріншіден, алаштық буын орыс демократиясына сенді, содан өркендей аламыз деп ойлады. Мұстафа Шоқай айтқандай, орыс демократиясының оң қанаты да, сол қанаты да алдап кетті. Яғни, біздің ұлт ретінде дербестік алуымызға көмектесе алмады.

Екінші буын – Смағұл Сәдуақасов, Тұрар Рысқұлов бастаған буын. Бұлар коммунистік партияның қатарына өтті, сол партия арқылы ұлтымызды ұшпаққа шығарамыз деп ойлады. Басында Сталин тұрған кеңестік билік қазақ халқын оп-оңай оңдырмай алдап кетті. Басқаша айтқанда, екі буын да алданды. Олармен бірге ұлт та алданды. Бұл – бірінші тұ­жы­рым.

Екінші тұжырым – Кеңес өкіметі ха­лық­қа тобыр ретінде қарады, тобырлық сананы енгізді.

Президент Қ.Тоқаев жақында «Еге­мен­ге» берген сұхбатында алдымызда үлкен сын-қатерлер күтіп тұрғанын айтты. Енді ол сынақтарға біз төтеп бере аламыз ба деген сауал туады. Сол үшін біз мықты мем­ле­кет, мәдени-теориялық деңгейі бар халық болуымыз керек. Бүгінгі биліктің жа­ғым­ды қызметінің бірден-бір негізгі өл­шемі – өзін өзі басқара алатын ұлт қа­лып­­тастыру. Өзін өзі басқара алатын, өз мүд­­десін түсіне алатын ұлт болмай, біздің бола­шағымыз өте күмәнді болады. Ұлттың бола­шағы оның сапасына тікелей тәуелді. Өйт­­кені өзін өзі басқара алмаған ұлтты басқа біреу басқарады. Кеңестік кезеңде со­лай болды.

Бұл – біздің тарихтан алатын сабағы­мыз. Билік халықтың ұлттық санасының ұшталуына, өсуіне қолдау көрсеткені дұрыс. Одан қорқудың қажеті жоқ. Ұлт­тың белсенділігін өз мүддесіне байланыс­ты қолдау керек. Мемлекет бас­шы­сының Ұлт­тық қоғамдық сенім кеңе­сінде білім сапасын көтеруге басым­дық бергені өте орынды.

Ал енді бізде неге осындай қуғын-сүр­гін, ашаршылық трагедиясы орын алды? Менің түсінгенім бойынша оның бірінші себебі – біздің қоғамды эмиссарлар институты басқарды. Отан тарихында арнайы зерттеу тақырыбы ретінде қарас­ты­рылмаған мәселелердің бірі – эмиссарлар институты. Эмиссарлар институты Қазақстан сияқты ұлттық республиканы метрополиялық, орталықтан жіберілген кадрлар арқылы басқару дегенді білдіреді. Бұл кеңестік жүйеде, оның 70 жылдан аса тарихында көпұлтты империяның өмі­рін бір орталықтан басқару ісінде кең қолданысқа түскен әдіс еді. Аталған мәсе­лені тура түсіну біз үшін маңызды. Өйткені бүгінгі қазақ қоғамы – белгілі бір дәрежеде сол эмиссарлар қызметінің өнімі. Олар кеңестік кезең бойы қазақ қоғамын илеуге салып, оның орталық қалағандай болуы­­­­на күш салды. Соның нәтижесінде ХХ ғасырда қазақ ұлты ХІХ ғасырдағы қазақ қоғамынан өзге күйге енді. ХІХ ғасырда біздің қазақтың саяси белсенділігі жоғары болатын. Ал ХХ ғасырдың соңына қарай өзі үшін күресу белсенділігі төмендеп кетті. Оның бірден-бір себебі – эмиссарлар институты.

Бұл институттың өмірге келуі және қалыптасуы коммунистік партияның жеке билік құрушы саяси күшке айналуымен тікелей байланысты. Партия кеңестік мем­лекеттік жүйеде әуел бастан саяси жа­бық орган ретінде қызметін жолға қойды. Эмиссарлар институтының жағ­да­йында ғана коммунистік партияның та­бысты жұмыс істей алғанын байқадық.

Екіншіден, эмиссарлар институты ат­қаратын міндеті тұрғысынан кеңестік ре­жім жария еткен ұлттардың өзін өзі бас­қару принципіне сәйкес келмейтін құ­ры­­лым. Яғни, бұл институт – патшалық би­лік жүйесінен кеңестік басқаруға өткен эле­мент.

Кезінде Ахмет Байтұрсынұлы кеңестік өкіметтің Қазақстанды басқаруының екі-ақ жолы барын, біреуі бұрынғыдай генерал-губернаторлар арқылы басқару, екіншісі қазақтың элитасына тапсыру екенін айтқан. Кеңес өкіметі бірінші жолды таңдады. Яғни, эмиссарлар арқылы басқаруды қолға алды. Біздің барлық трагедиямыз осында жатыр.

 

Ащы шындықты көрсететін музей ашу керек

Дархан ҚЫДЫРӘЛІ: «Әділет» қоға­мын құрып, сонау 90-жылдардан бастап Алаш арыстарын ақтауға бай­ланысты біраз материал жария­лап жүр­ген публицист, жазушы Бейбіт Қой­шы­­баевқа сөз бергім келіп отыр. Аға, қуғын-сүргін жылдарында сүйегімізге сіңген үрейден арыла алдық па және қу­ғын-сүргін құрбандарын ақтауға бай­ланысты жұмыстар тиянақталды ма?

Бейбіт ҚОЙШЫБАЕВ: Әңгіме жақсы өрбіп жатыр. Мәкең қозғаған эмиссарлар институты туралы айтқанда бізді большевиктер партиясы, яғни коммунис­­тер партиясы басқарғанын білеміз. Ал коммунистер табиғатынан империялық партия болды. Оның идеясы күшті болды, одақтас республикалардың басын біріктіріп, шырмап унитарлық мемлекет құрды. Ұлттық мәселенің таптық мәселеге бағындырылғаны, азаматтардың ұлт мәселесін ойлай алмағаны соған байланысты.

«Әділет» қоғамы тәуелсіздіктен бұ­рын құрылған. Құрылған беттен бірден 1989 жылы ашаршылық мәселесін көтерді. Сол «Әділеттің» әсері болар, 1991 жылы тәуелсіздік қарсаңында Жоғарғы Кеңес арнайы комиссия құрды. Бұдан жақсы қорытынды шығарды. 1992 жылы 31 мамыр ашаршылық құрбандарын еске алу күні етіп белгіленді. Бұл – маңызды оқиға. Бірақ сол жылдан бастап 1997 жыл­ға дейін бұл атаулы күн бірде-бір рет аталған жоқ. Ашаршылық мәселесін ә дегеннен дұрыс қолға алған үкімет оны әрі қарай жалғастырмады. Мысалы, орталық газеттерде комиссияның қоры­тын­дысы жарияланып, онда қазақ хал­қы­на қарсы жасалған геноцид, басқа да мәселелер айтылды. Бірақ одан әрі дамытылмады. Арнайы іс-шаралар кешені ойластырылған жоқ. Тек 1997 жылы Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні белгіленді. Ашаршылық соның тасасында қалды. Іс жүзінде бұларды бір-бірімен салыстыруға келмейтін ұғым ғой. Саяси қуғын-сүргіннің қасірет екені рас. Біз елде 120 мыңдай адам сотталды, оның 25 мыңы атылып кетті дейміз. Ал ашаршылықтан 1917 жылдан 1933 жылға дейін 16 жылдың ішінде біздің есебіміз бойынша 4,5 миллион адам құрбан болды. Смағұл Елубай бұл есептің 5 миллионнан асатынын айтты. Сол құрбан болғандардың ықтимал табиғи өсімін есептесек, 10 миллиондай адамнан айырылдық. Мұны қалай ұмытуға болады? Украиндар сияқты бір нәтижеге жетуге болар еді ғой. Оны істемедік. «Әділет» ұйымы бірнеше рет конференция өткізді. Ғалымдардың бәрі қатысты. Бірқатар ұсыныс жасадық. 31 мамырдың қарсаңындағы жұмада ғибадат орындарында, мектептерде, мекемелерде ашаршылық құрбандарын арнайы еске алу күнін өткізейік деген мәселе көтерілді. Сол кездегі Бас мүфти Ә.Дербісәлі  қолдап, жұма намазында уағыз айтып, жақсы түсіндірді. Кейін біртіндеп қала берді. Содан соңғы уақытта ғана Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні деп айта бастадық. Оның өзінде дұрыс еленіп жатқан жоқ.

Еврейлердің дүниежүзі білетін холокостты зерттейтін институты және арнайы еске алу музейі бар. Толымды мағлұмат беретін әсерлі музей жасаған. Бізге де сондай институт құрып, жанынан музей ашу керек. Біз – шежірешіл халықпыз. Құрбандардың аты-жөнін қал­пы­на келтіруге болады. Ғылыми еңбек­терді әрі шежірешілердің мәліметін пай­даланып, әсері ғаламат музей ашуға мүм­кін­дік бар. Бұл осынау қасіретті түсіну үшін және іс жүзінде халықты бірлікке ұйыту үшін маңызды.

Дархан ҚЫДЫРӘЛІ: Музей тура­­лы дұрыс айттыңыз. Бізге де ұр­па­ғы­мыз ұмытпай, тағылым алатын музей керек деп ойлаймыз. Ме­кем­тас аға айт­қан жантүршігерлік жағ­­дайды біле бер­мейтін, аштықты сезін­­беген, бір үзім нан­ның қадірін біл­мей­­тін буын өсіп келе жатыр. Ал енді біз 1921 жылғы ашаршылықты көп еске­ре бермейміз. Келесі жылы бұған жүз жыл толады. Осы­­ған байланыс­ты қандай жобалар ойлас­тырылып жа­­тыр. Зиябек Ермұхан­ұлы, сөз кезегі өзі­­ңізде.

Зиябек ҚАБЫЛДИНОВ: Елбасы өзінің мақалаларында ХХ ғасырда қазақтың көрмегені жоқ екенін, ондай қасірет басқа ұлттардың түсіне де кірмегенін айтқан еді. Ашаршылықты, саяси қуғын-сүргінді жеке-жеке зерттеу керек дегенмен келісемін. Оның әрқайсысына жеке атаулы күн арнауымыз қажет. Себебі ашаршылық мәселесі саяси қуғын-сүргіннің көлеңкесінде қалып қойған сияқты. Біздің ойымызша, ашаршылықты зерттегенде өзіміздің мұрағаттарды ашу керек, әр облысқа экспедиция жіберіп, сол ашаршылықты көр­ген кісілердің естеліктерін жазып алу керек. Украиндар сияқты әр об­лыс­қа арналған «Қаралы кітап» жасауы­мыз қажет. Ал енді біздің институт ашар­шы­лықты кеңінен ашып көрсету үшін экс­перимент ретінде Жамбыл облысына қатысты екі том естел­іктер жинағын құрастырды. Сол жақ­тағы адамдармен байланысып, мето­до­логиялық жағынан көмектестік. Жасы тоқ­­саннан асқан ата-әжелеріміз арасында сауалдама жүргізіп, қазақтың көзі­мен ашаршылықтың қалай болғанын су­реттедік. Енді үшінші томы да дайын­да­лып жатыр. Бір-екі айдың ішінде шы­ға­рамыз.

Білім және ғылым министрі келесі жылдан бастап гуманитарлық бағыттағы институттарды базалық қаржыландыруға көшіріп, олардың елге керек зерттеулермен айналысуына мүмкіндік жасайтындарын айтты. Бұл – өте дұрыс шешім. Ашаршылық, қуғын-сүргін сияқты тақы­рып­тарды қандай да бір жобалардың шеңберінде қарастырмау керек. Ондай жобалардың бәрі – сарапшылардың қолында. Егер олар қолдамаса, кейінге шегеріле береді.

Ал енді қуғын-сүргін мәселесіне келетін болсақ, екі-үш ай бұрын қоғам қайраткері Сабыр Қасымов осы тақырыпқа қатысты арнайы тұжырымдама жасау керек деп Президент Әкімшілігіне хат жолдаған еді. Содан осы мәселе бо­йынша тапсырма Тарих және этнология институтына жүктелді. Жиырма шақты адамнан тұратын арнайы комиссия құрылды. Арнайы тұжырымдама жасалып, Президент Әкімшілігіне жіберілді. Жақын уақытта қаржы бөлінсе, мықты мамандарды тартып, архивтерді ақтарып, Қазақстан территориясында 1920-1950-жылдары болған қуғын-сүргінді жүйелі түрде зерттеу керек.

Айгүл ІСМАҚОВА: Ашаршылық пен саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күнін екі бөлек белгілеу керек. Жас­тарға түсіндіру, насихат жүргізу мақ­с­ат­ында Нұр-Сұлтан мен Алматы қала­ларында ашаршылық құрбандарына ар­нал­ған арнайы орындар болуы керек.

Алашорда – тұңғыш саяси элитамыз. Қолдары байлаулы заманда-ақ Ленин бастаған Кеңес өкіметіне Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейхан, Әлімхан Ермековтер бастап барған комиссия шекарамызды бекіткеніне биыл тамызда 100 жыл толады. Осы сынды ұлт тарихы үшін маңызды оқиғаларды еске алып, мәселелерді «Egemen Qazaqstan» газетінің көтеріп отырғаны құптарлық.

Дәл қазіргі кезде бізге кімнің үсті­нен кімнің қандай хат жазғаны емес, әр қа­зақтың Отанға қандай еңбек сіңір­ге­ні, сіңіре алатыны маңызды. «Алаш» дегеніміз – Отанға қызмет. Сондықтан ұлттық кодтарымызды Алаш­пен байланыстыруымыз керек.

Қазір ғалымдарымыз еңбектеріне қолдау күтеді. Ал арыстарымыз абақтыда жатып-ақ еңбектерін жазды. Мәселен, Мағжан Жұмабаев айдауда жүрсе де қазақ педагогикасына елеулі еңбек сіңір­ді. Бүгінгі ғалымдарға отаншылдық жет­пей­тін секілді. Халел Досмұхамедов өзінің «Аламан» атты мақаласында қазақтың бөлінетіні туралы жазған. Оның айтуынша, жік жақсы дүние емес. Ал Отанға қызмет ету алаштықтардың басты міндеті еді.

Ашаршылықтың қолдан жасалғаны, ол Голощекиннің жоспары болғаны белгілі. Сондықтан жастарға дәл осы тұрғыдан айтып, жеткізуіміз керек. Бүгінгі жас­тар­ға не қажет? Алаштықтардың рухы же­­тіс­пейді. Отанды сүю, Отанға қыз­мет ету әр қазақ азаматы үшін басты абырой бол­ған. Сондықтан саяси қуғын-сүр­гін құр­бан­дарын еске алу күнін бөлек бел­гі­леу қажеттілігі бары анық.

 

Оқулықтардағы кемшілік түзетілуге тиіс

Сәбит ШІЛДЕБАЙ: Бүгінгі жиын жақсы мәселені бастап отыр. Әр қаты­су­шы тұшымды ойлар айтуда. Бейбіт ағамыздың ашаршылық құрбандарын еске алу күні қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні көлеңкесінде қалды деген ойын құптаймын. Дархан Қыдырәлінің «Egemen Qazaqstan» газетінің бүгінгі санында жарық көрген мақаласы осы отырыстың жақсы кіріспесі дер едім. Мақаладағы «зұлмат жылдар», «жұт жеті ағайынды» деген ұғымдарды негізге ала отырып, ашаршылықтың алғышарттары мен себептерін тарихи контексте қарас­ты­руды ұсынған. Ашаршылыққа 100 жыл демей, яғни оны 1921 жылдан емес, 1918 жылдан бастап, яғни Түркістан Рес­публикасы кезеңінен қарастырған жөн деп ойлаймын. Мұстафа Шоқай «Ке­ңестер билігіндегі Түркістан» атты еңбе­гінде Кеңес өкіметінің 1919 жылғы дерегіне сүйене отырып, 1 миллион 114 мың қазақ аштан қырылды деп жазады. Ал енді Түркістан Республикасында комиссар болған П.А.Кобозев аштан қы­рылған адамдар саны республика халқының 25 пайызын, яғни 1 миллион 900 мың адамды құрайды деп көрсетеді. Қалай болғанда да, 1918-1919 жылдардағы Түркістандағы ашаршылық кезінде 1 миллионнан аса қазақтың аштан қырылғаны – тарихи факт. Сондықтан мұны тұтастай қарастырғанымыз жөн.

Ашаршылық мәселесіне келетін бол­сақ, қазақ халқы бірнеше ашаршылықты басы­нан кешірді. 1918-1919 жылдары Түркістан Республикасындағы, 1921-1922 жылдары Орал-Торғай облыстарындағы, 1931-1933 жылдардағы, сонымен қатар Екінші дүниежүзілік тұсында болған 1943 жылғы ашаршылық туралы әлі күнге дейін арнайы зерттеулер жасалмаған. Осы мәселенің бәрін «ғасыр зұлматы» деген ұғым шеңберде тұтастай қарастырған жөн сияқты. Ашаршылық күніне қатысты «Тағзым мен тағылым» идеясы керемет, құрбандарға Құран бағыштап, аза тұтатын күнді жеке белгілесе дұрыс болар еді деп есептеймін.

Жалпы, әр жылдағы зұлматтың сипаты – әртүрлі. 1918-1922 жылдардағы ашар­­шылықты ешкім арнайы ұйым­дас­тыр­ма­ды. Ол сол кезеңдегі Азамат соғы­сы­ның, жазалау саясатына қарсы 1916 жылғы көте­ріліс нәтижесінде басталды. Ал 1921-1922 жылдардағы ашаршылық сол кездегі қуаң­шылықпен тікелей байланысты.

Мәскеуде Голощекиннің Орталық комитеттің Саяси бюросына жолдаған хат­тары мен телеграммаларын, ашар­шы­лыққа байланысты материал­дар­ды іздегенімде ашаршылыққа қа­тыс­ты құ­жаттардың барлығы Саяси бю­ро­ның «ерек­ше папкасына» мұқият ты­ғыл­ға­нына көзім жетті. Мұны қазақ азаматтарына бермейтін де сияқты. Саяси бюроның күн тәртібінен көргенімдей, Голощекин хаттарында қазақ халқының ашаршылықтан қиналып жатқанын жазып, соған байланысты көмек көрсетуді сұрайды. Қазақстанда әскер жанында көптеген қойма болды ғой, сол қордан халыққа азық-түлік беруді сұрағаны бар. Алайда ОК Саяси бюросының қалай жауап бергені беймәлім. Бюро ше­шімдерін «ерекше папкада» дейді, ал «ерекше папкадағы» материалдарды толықтай бермеді. Сондықтан Орталық коми­тет­тің қазақ жеріндегі ахуалдан хабары бол­ған жоқ, тек Голощекиннің ісі деген шын­дықтан алыс. Аймақтағы жағдайдан Ста­лин­нің де хабары болды деген ойдамын.

Екінші мәселе, қазақ халқының санына байланысты. Бұл арнайы зерттеуді қажет етеді. Өйткені халықтың нақты санына байланысты статистикалық деректер әртүрлі. Ашаршылық алдында 1928 жылы елді округтерге, ал 1930 жылы аудандарға бөлу саясаты жүргізілді. Бұл да зұлмат себептерінің бірі және тарихнамада жеке зерттелуі керек. Әкімшілік-территориялық бөлініс салдарынан қазақ­тар қай ауданға қарайтынын білмей абды­рап қалды. Архив мәселесіне де кесірі тиді. Украинадағыдай «Қаралы кітап» ті­зімін жасау қиын болады. Қорыта айтар болсақ, ашаршылық күнін жеке бел­гі­леген жөн, сонымен бірге мемлекет тарапынан архивке қатысты саясат та қайта қа­ралуы керек.

Арайлым МҰСАҒАЛИЕВА: Ақмола мен Қарағанды облыстарындағы қуғын-сүр­­гін жылдары қазақ тарихында үлкен орын алды. Екі облыстың малын ҚарЛАГ-қа өткізіп, мал колхозы мен совхозы ұйым­дас­тырылған. Лагерьдегілер мал бағумен айналысқан. Бүгінде ҚарЛАГ-тың қазақ ауылдарына әсері туралы мақала жазып жатырмын. Әріптестеріміз архивтерде құжат жоқ деген пікір айтып жатыр. Мен ашаршылықты зерттеу үшін мемлекеттік бағдарлама керек деген ойдамын. Мә­се­лен, Ақмола, Шығыс Қазақстан, Қарағанды облыстық архивтерінде мет­ри­калық кітаптар бар. Онда отбасының барлық мүшесі тіркелген. Кітаптар араб қарпімен жазылған. Оны оқу көп уақытты қажет етеді. Ақмола облыстық архив қыз­­мет­керлері құжаттарды аударуға кө­мек­те­суімді сұраған. Ол – ұзақ процесс. Өйт­ке­ні бір отбасыда 10 адамнан тір­келген. Дегенмен, оны толықтай аудар­ма­са да, санап, жалпы санын білуге мүм­кін­дік бар.

Шетелдік зерттеушілердің көбі ғалым Т.Омарбековтің еңбектеріне сілтеме жа­сай­ды. Осы орайда қазақ әдебиетін шетел тілдеріне аударумен айналысатын Ұлттық аударма бюросы ғалымның кі­тап­тарын неге ағылшын не басқа тіл­дер­ге аудармайды деген сұрақ туындайды. Өйт­ке­ні шетелдік әріптестеріміз тарапынан Т.Омарбековтің еңбектерінен үзін­ділер ауда­рып беру туралы өтініштер жиі айтылады.

Көп жылдар бойы ашаршылық климат салдарынан болды деген тұжы­рым­дамаға қатысты деректер іздедім. ҚарЛАГ архивінен ғалымдар дайындаған кли­маттық сипаттаманы таптым. Онда 1931 жылы аймақта құрғақшылықтың аз болғанын, ал 1932 жылдары керісінше жауын көп жауғанын көре аламыз. Қазақ­станда жұт 1939 жылы болған. Ғалымдар жауын-шашын деңгейін де көрсетіп отырған. Яғни шетелдік ғалымдардың ашаршылық климат салдарынан болды деген тұжырымдамасы – қате.

Көптеген құжат облыс, аудан архив­те­рінде екенін де айтып өткен маңызды. Аудан­дар құрылған кезде ең бірінші архив ашы­лып отырған. 1926 жылы «АЛЖИР» территориясында бірнеше қазақ ауылы болған. Адам саны азайғанда «трудпоселок» салу нұсқаулығы берілген. Міне, осы сынды мә­ліметтерді аудандағы архивтерден ала аламыз. Әрине Мәскеудегі құжаттар ма­ңызды, оны білу қажет, дегенмен қазақ тарихы облыстық архивтерде жатыр.

Данагүл МАХАТ: «Egemen Qazaq­stan» газетіне осындай өзекті мәсе­лені көтеріп отырғаны үшін алғы­сым­ды біл­діремін. Кезінде «Еңбекші қазақ» га­зе­тін Смағұл Сәдуақасов басқарғанда өзекті мәселелер, оқшау ойлар айтылып, халықтың мұң-мұқтажын жоқтаған. Осы үрдісі бүгінде де жалғасын тауып отыр деп білемін.

Бүгінгі тақырып бір­­не­ше жылдан көтеріліп келеді. Қу­ғын-сүргін құрбандары күні мен ашаршылық құрбандарын еске алу күнін бөлек қарастыру басы ашық мәселе еке­ні айдан анық. Оны талқылағанда мы­наны ескерген жөн. Кеңес өкіметі жасаған қуғын-сүргін 1937-1938 жылдармен аяқталмайды. Ол тіпті, 1986 жылға дейін жалғасты десек артық айтқандық емес. Сондықтан 1937-1938 жылдарда қуғындалған қазақ зиялыларымен шектелмей, одан кейінгі қуғындалғандарды да ескеру керек. Бір мысал келтірейін. Ке­зіндегі Ақмола облыстық газетін бас­қарған Абылай Мұздыбаев Сағадат Тәштитовті, Бек Сүлейменовті, Жайық Бек­тұровты қызметке алғаны, Бек Сү­лей­ме­новпен хат жазысқаны үшін айыпталып, қуғындалған. Мұндай қазақ зиялылары өте көп. Қуғын-сүргін тақырыбын зерттеуді әрі қарай тереңдетіп зерттеу керек. Әсіресе халыққа қызмет еткен көптеген қарапайым адамдар қуғындалды. Соларды зерттеу үшін бұл мәселелерді бөлек-бөлек қарастырған жөн.

Ашаршылық пен қуғын-сүргін құр­бан­дарын құрметтеуде, оларды еске алуда білім саласы маңызды рөлге ие. Әсіресе тарих оқулықтарына мән берген абзал. Таяуда Президент Қ.Тоқаев білім жүйесі, оқулықтардың сапасы ту­ралы жақсы пікір айтты. Осыларды еске­­ре келе, өз ісінің мамандарын тарта отырып, тарих кітаптарындағы, оқу­лық­­тардағы жіберілген кемшіліктерді түзеуіміз керек. Сондай-ақ бұл саланы жү­йе­лі түрде жүргізіп, қуғын-сүргін мен ашаршылықты бөлек қарастырып, ба­ла­бақ­шадан бастап балалардың санасына сі­ңі­руге күш салсақ, нұр үстіне нұр.

Жүйелі жұмыстың тағы бір парасы – арнайы орталық, зерттеу институты және музей жұмысын ретке қою. Шетелде музей – жай тамашалап қайтатын орын ғана емес, балалардың, мектеп оқушыларының білім алатын, тарихты нақты материалмен сабақтастыра қарастыратын білім орта­лы­ғының бірі. Өкінішке қарай, қазіргі жас­тар көп нәрседен хабарсыз. Тәуел­сіз­дік алған кезде ашаршылық пен қуғын-сүр­гін құрбандарын зерттеп, көптеген құнды еңбек­тер жазылды. Бүгінде жастар соларды біле бермейді.

Архив деректерін зерттегенде мынаны ескеру керек. Жазылған хаттардан ақиқат мәселесін анықтау, адамның ойын білу қиын емес. Таяуда Зейнолла Төреғожиннің бұрын жарияланбаған, 1928 жылғы ақпанда жазған хаты қолыма түсті. Ол төрт беттен, алты тармақтан тұратын хатында бірнеше мәселенің басын ашады. Мәселен, Төреғожин үш рет Голощекинге хат жазған, сол кезде жасалған реформаларды нақты жүргізу үшін 15 миллион 500 мың сом ақша сұраған. Қысқасы, архивтерде осындай құнды мәліметтер өте көп.

Гүлнұр ТӨЛЕПБЕРГЕНОВА: Ашаршылық пен қуғын-сүргін күні бөлек белгіленуі керек деген пікірмен келісемін. Біздің музейде көптеген жұмыс жүргізіліп жатыр. Архив деректерін ақтарғанда ашаршылық туралы естеліктер зұл­мат­ты бастан өткерген кісілерден 1991-1992 жылдары алынғанын байқадық. Куә­гер­лер талай деректерді айтып берген. Мұны да жарыққа шығару керек. Осы орайда мектептегі тарих кітаптарында ашаршылық қалай болғаны, қанша адам қаза тапқаны туралы деректер нақты көрсетілсе деген тілегім бар. Осылар толықтай айтылса, жас ұрпақ бұл салаға жанашырлықпен қарайды деген ойдамын.

 

Ашаршылық құрбандарына қай күні тағзым етеміз?

Жиын соңында оған қатысушылар күн тәр­тібіндегі мәселеге қатысты ұсы­ныс­та­рын ортаға салды.

Смағұл ЕЛУБАЙ: Бірінші ұсыныс. Саяси қуғын-сүргін құрбандары мен ашаршылық құрбандарын еске алу мәселесіне бөлек күндер белгілеген дұрыс. Ашаршылық құрбандарын еске алу күнін 30 мамырға, қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күнін 31 мамырға белгілеген жөн. Өйткені 15 жылдың ішінде қырылған 5 миллиондай қазаққа, солардың аруағына қиянат жасамауымыз керек.

Екінші ұсыныс. Мұндай алапат ашар­шы­лық туралы және оның құр­бан­да­ры­на тағзым жасау, ұлықтау мәселесі бізде кем­шін соғып жатыр. Зұлматқа арналған Нұр-Сұлтан мен Алматы қаласында екі ескерткіш қойылды. Ескерткіш жеке адамға да қойылады ғой. Ал халықтың жар­тысынан көбі қырылған бұл нәубетке лайығы – мемориалды кешен. Мемориал кешенде тек 15 жылдың көлеміндегі ақтаңдақтар ғана емес, жалпы қазақ тари­хындағы ақтаңдақтарға арналған арнайы зал ұйымдастырылса деген ұсы­ны­сым бар. Онда қазақ халқының бас­тан өткерген қасіреті айқын көрсетілсе. Балауыздан мүсін жасайтын шеберлерді шақырып, еуропалық үлгідегі музейлер тәрізді тарихтағы сұмдықтарды «тірілте» аламыз. Мұндай музейдің әсері ерекше, тәр­биелік мәні мол болмақ.

Мәмбет ҚОЙГЕЛДІ: Геноцид дегеніміз не? Халықаралық құжатта былай делінген: «Егер ұлттың белгілі бір әлеуметтік тобын мақсатты түрде, жүйелі түрде жоюға бағытталған саясат – геноцидтің көрінісі». Патша заманында зиялыларымызды мақсатты түр­де қудалады. Кеңес өкіметі оны жал­ғастырды. Барлығын қырып, жойды. Патшалық билік біздің байларды, ауқаттыларды, молдаларды, имамдарды, ишан­дарды жек көрді. Кеңес өкіметі де соны жалғады. Ал бұл геноцидтің көрінісі емес пе? Осы жерде тағы бір нәрсеге көңіл аударуымыз керек. Геноцид – біздің тарихымыздың бір бөлігі.

Екінші мәселе, «Алаш» қозғалысы, «Алаш» партиясы, Алашорда үкіметі – жалқы құбылыс. Оның орнын ұмыту мүмкін емес. Ол ұлттың кемелдігін, бірнеше ғасырлық дамуының нәтижесін, ұлттың болашағын көрсетеді. Алаш идеясы өлген жоқ. Ол – жанымызда, отансүйгіш қазақтың басында, ойында, санасында, жүрегінде. Оны ешкім өлтіре алмайды.

Өкініштісі, Қазақстанда Алашорданы жан-жақты көрсететін музей жоқ. Ахмет Байтұрсынұлының музейіне қатысты айқай-шу осы күнге дейін жалғасып келеді. Ең болмаса, сол ғимаратты Алаш музейіне айналдыруға мүмкіндігіміз бар ғой. Міне, бұл – біздің үлкен кемшілігіміз.

Талас ОМАРБЕКОВ: Ашар­шы­лық­ты саяси қуғын-сүргіннен бөліп қарастыру керек деген әңгіме айтылғалы көп болды. Бірақ нақты ұсыныс керек. Мысалы, қасірет күнін қашанға бел­гі­леуге болады? Тұрар Рысқұловтың 1923 жылғы 9 наурызда жазылған хаты бар. Онда сұмдық деректер айтылады. Қоғамда Тұрарға қатысты көзқарас әр­түрлі. Сондықтан мен «Алтаудың хаты» жазылған күнді ұсынамын. Хат авторларының бәрі репрессияға ұшы­ра­ды. Жүсіпбек Арыстанов қана зорға аман қалды. Қол қойғандардың бәрі қуғындалды. Сол кезеңде 800 мың қазақ шаруашылығынан 450 мыңы ғана қалды. Яғни 350 мың шаруашылық жойылып кетті. 4 миллион 800 мың қазақтың жартысы қырылды. Мұның бәрі – тарихи факт. Осы «Алтаудың хаты» 1933 жылы 24 ақпанда жазылған. Осы күнді қуғын-сүр­гін құрбандарын еске алу күні ретінде ұсы­намын.

Екінші ұсыныс. Германияға барғанда бір нәрсеге таңғалдым. Бонн қаласында неміс тарихшылары фашистерге арналған му­зейге апарды. Кіріп барғанда Гитлердің мү­сіні тұр. Арғы жағында, екін­ші бөлмеде Ос­венцимдегі газ каме­ра­сының көшірмесі қо­йылған. Түрмедегі, концлагерьдегі киім­дер, аяқкиімдер, адам терісінен жа­сал­­ған заттар – қасіретті кезеңнің айғақ зат­тары қойылған. Неміс тарих­шылары мұны жас ұрпақ сабақ алу үшін керек деп есептейді.

Бейбіт ҚОЙШЫБАЕВ: Қазақты қырған – қылмыстық саясат. 1925 жылғы Ақ­мешіт съезінде көшпенділер ша­­­руа­шылығын дамыту, оларға көмектесу мәселесі талқыланған. Голощекин келген соң соның бәрін жоққа шығарды. Іс жүзінде қылмыстық саясатты жүзеге асырып, халықты қырғынға ұшыратты. Сондықтан бұл – халықты қыру саясаты болып шықты. 1917-1930 жылдар ара­лы­ғындағы жүргізілген саясат ха­лық­ты ұлттық апатқа ұшыратты. Осы­ны мойындап, алға шығару керек. Сондай-ақ арнайы зерттеу институтын құрып, ашаршылық құрбандарын еске алатын үлкен музей жасау мәселесін көтеру керек.

Айгүл ІСМАҚОВА: Алаш музейін ашуды да, ашаршылық музейін ашуды да қолдаймын. Бірақ оларды құр ғимарат қана емес, студенттер мен мектеп оқушыларына дәріс оқитын тірі музейге айналдырған жөн. Алаш музейі ашылмаса, қазіргі жастарды Отанға қызмет етуге, отанның патриоты ретінде тәрбиелей алмаймыз.

Биыл 26 тамызда Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Әлімхан Ермеков бастаған Алаш зиялыларының шекарамызды бекітіп бергеніне 100 жыл болады. Осы оқиғаны насихаттау үшін бұл тарихи датаны ерекше атап өту керек. Соғыссыз, қантөгіссіз шекарамызды бекітіп бергенін білу – парызымыз.

Сәбит ШІЛДЕБАЙ: 1992 жылғы Жоғарғы Кеңес жанындағы комиссия өте жақсы жұмыс істеді. Сол комиссияның қорытындыларын, жұмыстарын толық жа­риялап, сол жұмысты әрі қарай жал­ғас­­тыру керек. Алдағы уақытта бір­ле­се отыра жұмыс істеуге ден қойып, ғы­лымды ұйымдастыруға байланысты мәселені кө­тер­ген дұрыс секілді.

Арайлым МҰСАҒАЛИЕВА: Жалпы, ашаршылықты ұлттық қасірет ре­тінде зерттеу айқындалып, мемлекет тарапынан мемлекеттік бағдарлама қабылданса деген тілегіміз бар. Бұл – ғы­лыми жобаның аясында шешілетін мәселе емес. Сондықтан мемлекеттік бағ­дар­ламаға Тарих институты ғана емес, ғалымдар, әртүрлі саладағы ғалымдардың бәрі еніп, осы мәселені терең зерттеп, архив деректерін, метрикалық кітаптарды ақтарып, нақты мәліметтер шығарылса жөн болар еді. «Әр қазақ менің жалғызым» демекші, аштықтан қырылған әр қазақ ар­уағының алдында жауаптымыз деп есеп­тей­мін.

Данагүл МАХАТ: Өткен ғасырдың тарихы өте күрделі болғандықтан, оны жүйелі түрде зерттеуге маңыз беруіміз керек. Ұрпақты ұлттық тарихпен тәрбиелеу үшін оқулықтар ретке келтіріліп, музей­лер ашылғаны абзал. Бүгінгі күн тәртібіндегі мәсе­лелер биліктің де назарында тұр. Соны барлық ғалымдар мен мұғалімдер, зия­лы қауым қолдауымыз керек деген пі­кірдемін.

Дархан ҚЫДЫРӘЛІ: Расында, 1992 жылдан бері тарихымыздағы ақтаңдақтарды зерттеу барысында көп­те­ген жұмыс атқарылды. Алғашқы ко­­миссия да нәтижелі жұмыс істеді. Со­­ның мүшесі болған ағаларымыз бү­гін­гі жиынға қатысып отыр. Көркем туын­дыларда, ғылыми еңбектерде бұл тақырыптар жүйелі зерттеліп келе жатыр. Әлі де айтылатын мәселе көп. Бүгінгі жиын соның бір парасы болды деп ойлаймын. Халқымыздың басына енді мұндай зоба­лаң зұлмат түспесін деп тілейміз.

 

Дайындағандар

Рауан ҚАБИДОЛЛА,

Орынбек ӨТЕМҰРАТ,

Абай АСАНКЕЛДІҰЛЫ,

Светлана ҒАЛЫМЖАНҚЫЗЫ,

«Egemen Qazaqstan»