Қаржылық сауатты қалай арттырамыз?

Үкімет пен Ұлттық банк осы жолы тұжырымдаманы да­йындауға үлкен дайын­дық­пен келгені байқалады. Қабыл­дан­ған­ға дейін тәуел­сіз сарапшылар кеңесінің талқылауынан өтті, пысықталды, сырт көз­дің пікірі де ескерілді. Сөйтіп, мем­ле­кет­тің қаржы нарығының дамуы халықтың қаржылық сауа­тына тәуелді болып тұрғаны бұл жолы да мемлекеттік дең­гей­де мойындалды.

Жаңа тұжырымдама бойын­ша кез келген қаржы ұйым­да­рымен мәміледе ең алдымен қаржылық сауаттылыққа ба­сымдық берілмек. Себебі халық құқын білмесе, оны алдап-арбаудың миллион түрлі тәсі­лі бар екені сезіліп қалды. Бұл бағытты сарапшылар банк пен салымшының байланысын, тіпті несие алу мен қайтару мә­дениетін жүйелендіреді деп үміт­теніп отыр. Халық пен банк арасындағы тоң болып қа­тып қалған сенімсіздік синдромын да жаңа тұжырымдама жібітеді деген үміт бар. Бас­қа­ша айтқанда қоғамның қар­жылық сауаттылығының дең­гейі көтерілсе, мемлекет екін­ші деңгейлі банктердің бетін ха­лыққа қарап бұруға бекініп отыр.

Бүгінде қарапайым халық­тың қаржылық сауаты кемшін. Бұл фактор күнкөрістен артыл­ған қаржысы қор жинауға мүм­кін­­дік беретін әрбір үшінші отан­дасымызға ақшасын сан­дық­та сақтауға мәжбүрледі. Бас­­қаша айтқанда, жиған-тер­ге­нім құнсызданып кетеді де­ген қорқыныш халықтың сана­сы­­нан әлі сейіле қойған жоқ.

Халықтың қаржылық сауаты сын тезіне түсіп тұрғанын Ұлт­тық банк те, қаржы ұй­ым­­­дары да осыған дейін талай рет ескерткен. Оған «пи­ра­­мидалардың» көптігінен қаржы нарығының белі қайы­сып тұрғаны себеп болған. Алданған салымшыларды құт­қарып алуға мемлекеттің құзы­ре­ті жетпейтінін, қолынан ке­ле­­рі оларды жауып, соттап, ел­ден аластатумен шекте­ле­те­тінін түсінетін кез жетті. Ішкі нарықта жүрген алаяқ ұйым­дар­дың түбін тексерсең, батыс елдерінен шығатыны белгілі. Қылмысы дәлелденсе де, олар өз елінің заңымен сотталады.

 

30-40 пайыздық өсім «қақпанда» ғана болады

Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің өкі­лі А.Тереньтев «пирамидалар» жауапкершілігі шектеулі коопе­ра­тивтік ұйым ретінде әртүрлі коммерциялық және инвес­тициялық жобаларымен елдің алдына шығатынын, олар 1990-2000 жылдардағы қаржы пирамидасымен салыс­тыр­ғанда заманға бейімделіп алғанын айтады. «Салым тү­рін­­де қаражат тарту немесе қаржы құралдарына инвес­­тициялар салу – екінші дең­гей­дегі банктер, ұлттық пош­та операторы және бағалы қа­ғаздар нарығының кәсіби қа­ты­­сушылары жүзеге асыратын лицензияланған қыз­мет­ке жатады. Агенттік лицен­зия­лан­ған ұйымдар туралы ақ­па­рат агент­­тіктің интернет-ре­сур­сын­­да бар», дейді ол.

Қазір жағдай өзгергенімен, банктегі кез келген салымды мемлекет кепілдендіретін қор бар екенін, оның өзге елдерде осы бағытта жұмыс істейтін ұйымдармен интеграцияланып жұмыс істейтінінен бәрінің бірдей хабары бар деп тағы да айта алмаймыз. Таратып айтсақ, Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры – Депозиттерді сақтандыру жүйе­лері халықаралық қауым­дас­тығының (IADI) мүшесі. Әлемдік тәжірибелерге негіз­делген әдістеме мен нұс­қау­лық­тарды әзірлеу, ілгері­ле­ту және халықаралық кәсі­би қоғамдастық аясында ынты­мақ­тастықты дамыту арқылы жүзеге асырылады. Бүгінде қауымдастық 110 ұйымды бі­рі­кт­іреді. Соның ішінде АҚШ, Ұлыбритания, Еуропа, Азия-Тынық мұхит және Латын Америкасы елдерінің депо­зит­терді сақтандыру ұйым­дары, орталық банктері және ха­лықаралық деңгейдегі қаржы ұйым­дары бар.

Қаржы секторындағы 1990 жылдар мен қазіргі жағдайдың арасы жер мен көктей. 2000 жылдардың бас кезінде кейбір банктер жабылып қалғанда салымшылардың қаржысы мемлекет кепілендендіретін қор арқылы қайтарылды. Бүгін­де ішкі нарықтағы банк­тер­дің бәрі сол қорға мүше. Егер ­банк банкрот болса, са­лым­­шылардың қаржысын қай­тару үшін Қазақстанның де­позиттерге кепілдік беру қо­рын­да жинақтау негізінде арнайы резерв құрылған. Бұл де­по­зиттерге кепілдік беру жүйе­сіне қатысушы банктердің үш ай сайынғы жарналары есе­бінен толығып отырады. Қор өкілдері қажет жағдайда ке­пілдік берілген өтемді тө­леу үшін Қордың меншікті қара­жа­ты да пайдаланылуы мүмкін екенін айтады.

 

Бәрі қол қоюдан басталады

«2019 жылдың соңына қа­рай ҚДКБҚ арнайы резервінде 495 млрд теңге, ал Қордың меншікті капиталын ескере отырып 604 млрд теңге жинақталған. Бұл сома тұрғындарға тиесілі депозиттерінің шамамен 7 па­­йызын өтейді» дейді қор өкілдері осы мәселеге түсінік бергенде. Халықаралық стандарттарға сәйкес депозиттерді қорғау жүйесінің резервтері бүкіл қаржы жүйесінің депозиттік базасын өтеуге емес, күтілетін залалдардың деңгейіне сәйкес болуы керектігін ұмытпаған жөн.

Төлемдерді қамтамасыз ету үшін Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қорында жи­нақ­тау негізінде арнайы резер­в құрылған. Ол депозиттерге кепілдік беру жүйесіне қаты­сушы-банктердің үш ай сайынғы жарналары есе­бі­нен толығып отырады. Одан басқа, қажет жағдайда кепілдік берілген өтемді төлеу үшін Қордың меншікті қаражаты да пайдаланылуы мүмкін. Қор­дың меншікті қаражаты сақталуы барынша жоғары, ал құнсыздану тәуекелі ең төмен қағида бо­йынша инвестицияланады. 2019 жылдың соңына қарай ҚДКБҚ арнайы резервінде 495 млрд теңге, ал қордың меншікті капи­талын қосқанда – 604 млрд теңге жинақталған. Халық­ара­лық стандарттарға сәй­кес депозиттерді қорғау жүйе­сі­нің резервтері бүкіл қаржы жүйе­сінің депозиттік базасын өтеуге емес, күтілетін залал­дар­дың деңгейіне сәйкес болуы керектігін ұмытпаған жөн.

Сарапшылар қаржылық са­уат­­­­­тылыққа ең алдымен ха­­­­лық­тың мүдделі болуы керек­тігін айтады. Күні ке­ше­­ге дейін қаржы сауатын ашатын бағдарламалар мен газет-журналдарда, басқа да басы­лымдардағы ақпа­рат­тар қарапайым халық үшін жет­кі­ліксіз деген себеп­тер айтылып келді. Бұл фактор алданып қалған немесе несие алатын кезде келісімшарттарды оқымай, барлық шарттарына көз жұмып қол қоя салатын салымшыларды ақтап алмайды. Қазіргідей ақпаратты тех­ноло­гияның заманында өзі­ңе қажетті ақпаратты ға­лам­тор­дың кез келген қуысынан суырып алуға болады. Тек құқыңды қорғап алуға төтеп беретін ерік-жігерің мен ықылас болса болғаны. Халықтың қаржы­лық сауаты банк несиесі немесе депозит несиесі туралы келісімшарттарға қол қояр сәт­тен басталатынын сарапшылар да жиі айтады.

Қоғамның қаржылық сауат­тылығы Үкіметті де, Ұлт­тық банкті де ойландыратыны тү­сінікті. Бүгінге дейін бұл мә­се­лені кезең-кезеңге бөліп, оның деңгейін көтеруге қа­тыс­ты ұстанымын нақты және көп­шілікке түсінікті құ­жат­­­тармен айқындап кел­ді. Ха­лық­тың қаржылық сауа­тын кө­теруге бағытталған тұ­жы­­рым­дамасын іске іске асыру қар­жылық қызметтерді тұты­ну­шы­лардың білімін, олар­дың құ­қықтары мен мүд­де­лерін қор­ғауды жақсартады деген үміт бар.

Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі 2020-2024 жылдарға арналған Қар^­жылық сауатты арттыру тұ­жы­рымдамасын журна­лис­тер мен сарапшылар назарына ұсынды. Қаржы нары­ғын да­мыту және реттеу агент­ті­гі Қаржы қызметтерінің тұ­ты­­­ну­шылар құқығын қор­ғау де­партаментінің дирек­то­ры А.Терентьев онлайн жи­ын­­­да қаржылық қыз­мет­тер­­дің қар­қын­ды дамуы, бөл­шек сауда өнім­дерін онлайн форматқа және жаңа цифрлы технологияларға айналдыру, күрделі және бір уақытта тәуе­келді қаржы құ­рал­­да­ры­на сұраныстың артуы ха­лық­тың қаржылық сауатын да көтеруді қажет ететінін айтты. Халықтың қаржылық білі­мін арттыру – қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құ­қық­тарын қорғау жүйесінің негізгі элементі, ол халық пен бизнестің қаржылық қыз­мет­тер­ге үздіксіз қол жет­кізуіне жол ашады. Ол аза­мат­тардың өмір сүру дең­гейін көтеруге, жеке инвес­тор­лардың қаражатының ел экономикасына түсуіне, қаржы нарықтарындағы бәсе­келес­­тік­тің дамуына, қаржылық тұрақ­тылық пен халықтың әл-ауқатын жақсартуға көмек­тесед­і.

«Қаржылық сауатты арттыру тұжырымдамасын әзірлеу – білім беру мен хабардар ету арқылы халықтың эконо­микалық тұрғыдан ұтым­ды мінез-құлқын қалып­тас­ты­ру­дың, сол арқылы оның әл-ауқаты мен өмір сүру сапасын, соның ішінде қаржы нарығының қызметтерін пайдаланып арт­ты­рудың жедел және қажет шарасы. Тұжырымдаманы іске асыру қаржылық қызметтерді тұтынушылардың қаржылық білімін жетілдіруге, қаржы жүйесіне деген сенімді арт­ты­руға мүмкіндік береді», деп қорытындылады Александр Терентьев .

Айта кету керек, 2020-2024 жылдарға арналған Тұжы­­рымдама Мемлекет бас­шысының халықтың қар­жы­лық сауаттылығын арттыру бағдарламасын әзірлеу қажет­ті­лігі туралы тапсырмаларын орындау мақсатында дайындалды. Бұл Экономикалық ынты­мақтастық және даму ұй­ымының Қазақстан Рес­пуб­ликасының Жол картасын қаржыландыру және қаржылық саясатты ұл­ғай­ту стратегиясын іске асыру жөніндегі ұсы­ныстарына сәйкес әзір­ленді. Тұжырымдамада басым­дықтар, мақсаттар мен мін­дет­­тер, мақсаттарға тиімді қол жеткізу және халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру саласындағы проблемаларды шешу жолдары, мақсатты аудиториялар, тақырыптық фокус­тар және 2020–2024 жылдарға Қазақстан халқының қаржылық сауаттылығын жүйелі түрде арттыру үшін қолданылатын құралдар айқындалған.

 

АЛМАТЫ