Бірде қала орталығындағы көпқабатты үйдің бірінің маңынан өтіп бара жатып, ескі қалдықтарды тастайтын контейнердің маңынан жерде шашылып жатқан бір бума қағаз көзге шалынды. Сарғайған қағаздар арасында том-том кітаптар да бар. Олардың арасында ескі фотоальбомның ашылған парақтары да шашылып жатыр. Қоңыр күздің ызғарлы желі қағаздарды бей-берекетсіз көтеріп, жан-жаққа ұшырып алып кетуде. Менен көмек сұрағандай екі-үш фотосурет мезгіл-мезгіл ішін тартып соғып тұрған желдің қауқарына шыдамай алдыма жалп-жалп етіп келіп қонып, аяғыма оралды. Суреттің бірінде қолына домбыра ұстаған, мұрты қияқтай, басына қазақи бөрік киген келбетті қарт кісі бейнеленген. Екіншісінде кимешек киген қарт әже бауырына сәбиді, сірә, немересі болу керек, қыса ұстап тұр. Үшіншісінде әскери форма киген, кеудесіне ордендер мен медальдар тізілген кісі. Басқа ондаған сурет сарғайған жапырақтармен жарысып, қанатына оқ тиген қарғалардай үдере соққан желге қалбаң-қалбаң етіп бей-берекет ұшып барады. Олардың қайда барып «пана» табатыны белгісіз. Сол бір ыңғайсыз, жүрекке салмақ салатын көрініс көпке дейін көз алдымнан көлбеңдеп кетпей қойды. Әлгі фотосуреттер кімдердікі болды екен? Оларды керексіз санап, кім қоқысқа лақтырып тастады?
Расында да, қазір үйіне ата-әжелері сонау ертеректе тірнектеп жинаған сандаған том-том кітап көпшілік жастарды ешбір қызықтырмайды. Оларды еш кәдеге жарамайтын, тек шаң-тозаң жинайтын үйдегі керексіз дүниеге санайтындар бүгінгі қоғамда жыл өткен сайын көбейіп келеді. Сонысы өкінішті-ақ. Жарайды, олар үшін кітап керексіз, қызықсыз дүние болсын. Бірақ отбасылық ескі фотоальбомдар, сарғайған естелік хаттар, қойындәптерлер неге «бағасын жоғалтқан», құнсыз дүниелер қатарына қосылып кетті? Неге олар қазіргі өскелең буынға, жарыса желкілдеп өсіп келе жатқан жастарға керексіз болып қалды? Неге?..
Әрине, олардың көзқарасымен, не болса соны үйге жыюдың қажеті жоқ, ескі-құсқы керексіз дүниеден арылу керек. Онысы орынды да шығар. Барлық әлем бұл күндері сондай үрдісте. Бірақ ескі фотоальбомдағы ата-әжеңнің, әке-шешеңнің, аға-әпкеңнің және де басқа бауырларың мен жора-жолдастарыңның, әскерде бірге болған, университетте білім алған ескі таныстарыңның суретін қоқыс жәшігіне лақтырып тастауға дәтің қалай барады, жүрек оған қалай шыдайды? Әттең-ай... Олардың әрқайсысы сен үшін ерекше, аса қимас асыл бейне ғой. Ата-әжеңнің, әке-анаңның көзі, тіпті сенің өміріңнің бір бөлігі емес пе?
Осындай ауыр сұрақтар мені еріксіз бала кезімдегі бір оқиғаны есіме түсірді. Иә, қолдан келгенше бәрін басынан бастап асықпай баяндап берейін.
Қасиетті Қаратаудың жонындағы біздің алақандай Үшбас аулының шеткі көшесінде жалғыз-басты Зейнеп деген ана тұрды. Қолымыз қалт еткен сәттерде пионер-тимуршылар тобында жүрген үш-төрт бала жиылып, көмекке барып, қолғабыс тигізетінбіз. Көпшіліктің әңгімесі бойынша, Зейнеп апаның күйеуі Ұлы Отан соғысы басталған жылы әскерге алынған. Майдан даласынанан мезгіл-мезгіл жазған үшбұрыш хаттары екі жылдай келіп тұрады да, әрі қарай хабар күрт үзіліп, бұрынғы мекенжайына қанша рет хат жазса да жауап ала алмаған. Жергілікті әскери комиссариаттан «соғыста белгісіз себептерден жоғалып кетті» деген қысқа жауап келген. Сөйтіп, Зейнеп апа тағдырдың айдауымен қолындағы үш жасар қызымен 27 жасында жесір қалған. Колхоздың ауыр жұмысына жегіліп, арқа еті арша, борбай еті борша болып, ауыр тұрмыс тауқыметіне көніп, «шықпа жаным, шықпа» дей жүріп, әйтеуір елден қалмай жалғыз қызын орынды тәрбиелеп, өсірді. Тоқтаусыз сырғып жылдар өте береді. Бірақ Зейнеп апа соғыста із-түзсіз жоғалып кеткен күйеуін тірі болса келіп қалар деген үмітін үзбей, ұзақ жылдар бойы жағымды жылы хабар күтіп, ошағының отын сөндірмей, түтінін түтетіп, ешкімге тұрмысқа шықпады. Қызы өсіп, жетіліп, өз теңін тауып тұрмысқа шыққан. Оған анасының артар ешқандай кінәсі, өкпесі жоқ. Өмір заңына қарсы тұру – күнә. Жалғыз басты ана жылы орнын суытпай ел-жұртының ортасында бірсарынды тіршілік етіп жатты. Ауласындағы біраз жеңіл-желпі жұмысты (бақшасының жерін өңдеу, көмірін кіргізіп беру және т.б.) бітірген біздерді берекелі дастарқанына шақырып, сүт пен қаймақ қосқан қоңыр шайын беретін. Ыстық бауырсақ, қолдың сарымайы, дәмді құрт пен ірімшік, қант пен науат, өрік пен мейізі дастарқанынан үзілмейтін.
– Қысылмаңдар, асықпай ішіп-жеңдер, айналайындар. Жасаған жақсылықтарың Құдайдан қайтсын. Мен сендер сияқты қолғанат балаларға ризамын. Сендерді тәрбиелеген әке-шешелеріңе де мың рахмет, көп жасаңдар, жарқындарым, – деп көңілденіп, аса мейірімдік сезіммен арқаларымыздан қағатын. Сөзден сөз шығып, әңгіме қызып, оның арнасы естеліктерге көшетін. Жарықтық апамыз кейбір суреттерге ерекше тоқталып, қызыға әңгіме қозғайтын. Қабырғаға ілінген күйеуі мен қызының, немерелерінің суреттерін нұсқап: «Мына аталарың мен қызымның, немерлерімнің бейнесіне қарап күш аламын. Солардың арқасында өзімді сергек сезінемін. Алла тағалаға шүкіршілік етемін», дей отырып қолына фотоальбомды алып, ондағы суреттерді, майданнан күйеуінің жазған хаттарын көрсетіп, ұзақ сонар әңгімеге көшетін кездері де болатын бейбақтың. Кейде сол сарғайған қағаздарды бізге оқытып, терең күрсініп, даусы дірілдеп, жанары суланатын. Сірә, сары сағынышқа айналған күндерін еске алып, жалғыздықтан жалығып, іші күңіренетін болуы керек. Не дегенмен ол да жас кезінде бақытты болғанды армандап, болашағынан жақсылық, үміт күткен біз сияқты бір пенде ғой.
Атың өшкір соғыс болмағанда Зейнеп апа да ел қатарлы тұрмыс-тіршілік етпес пе еді?! Әттең, тағдыр оған ондай жаймашуақ күндерді, саялы өмірді қимапты. Енді міне, жалғыз үйде жалғыз өмір кешуде. Көңіл кірбіңі бір сәт те өкінішті ұмыттырмайды. Қолындағы әлгі фотосуреттер мен сарғайған үшбу хаттар өзіне мәңгілік серік болып келеді. Ол үшін олардан қымбат, асыл, жанға жылы дүние жоқ мына әлемде. Барлығы, барлығы: ойы да, қиялы да, сенімі де, үміті де соларда...
Зейнеп апа да сөйтіп жұбайын, қосағын күтіп, өмірден үміт үзбей, келер күндерге сеніп арта жүріп қартайып барып мына өмірден озды, жарықтық. Оның сары алтындай жинаған, құрметтеген, қастерлеген фотоальбомы, хаттары не болғаны бізге беймәлім... Сірә, менің ойымша, артына ерген қызы мен жиен-немерелері жиып алып, өз отбасы архивінің қатарына қосқан болу керек. Әлде, басқаша болды ма екен?.. Айтуға ауыз бармайды. Әйтеуір олай болмауын тілеймін...
Иә. Адамдар өмірге келеді, уақытпен жарысып өседі, өміріне серік болатын сүйіктісін табады, ұл-қыз өсіріп, өмірден өтіп, артына із қалдырады.
Жақсы адамдар туралы сан рет жағымды естеліктер айтылып, көңіл шіркін бір рақаттанып, жасарып қалады. Әр кез солай болса екен деп тілейсің. Бірақ өмірде олай болмауы да мүмкін ғой.
Сағындық ОРДАБЕКОВ,
дәрігер-хирург, Журналистер одағының мүшесі
ТАРАЗ
