Шетелге кеткен ақша күндіз күлкіден түнде ұйқыдан айырды

Шетке капитал шығару қылмысқа жатпайды

Парламент Сенатының депутаты Ольга Перепeчинаның айтуынша, шетелге шығарылған капиталдың көлемі туралы нақты деректі білу өте қиын екен. Себебі елімізде бұл бағытта бірыңғай мониторинг жүргізілмейді. Халық қалау­лылары сондықтан халықаралық «Tax Justice Network» сарапшылық ұйымы­ның қыз­метіне жүгінуге мәжбүр болған. Жоғарыда айтқан 140 млрд долларды анықтап беріп отырған осы ұйым. Ол ұйым әлемдегі барлық офшорлық аймақ­тардан тиісті ақпараттарға қол жеткізді деп ешкім ке­сіп айта алмайды. Былайша айтқанда, ше­телде «бой тасалап» жүрген ақшаның көлемі қазіргі анықталған сомадан да әлдеқайда көп болуы әбден мүмкін. Бірақ осы анықталған ақшаның өзін елге қайтару бізге оңайға түспей тұр.

Сенатор ұсынған мәліметке қарағанда, 2015-2019 жылдары Қаржы министрлігіне қарасты Қаржылық мониторинг комитеті өндірісінде ұлттық және шетелдік валютаны елге қайтару талабын орындамау фактісіне қатысты 238 қылмыстық іс қаралса, соның тек үшеуі ғана сотқа жолданыпты. Қалғандары құқық бұзу­шы­лық белгілері болмауына байланысты тоқтатылған. Неге десеңіз, еліміздің қолданыстағы заң талаптары бойынша шетелге капитал шығару фактілері құқық бұзушылық ретінде сараланбай­ды екен. Жөн делік, ал енді сотқа жолданған 3 істің нәтижесі не болды? Ақша елге қай­­тарылды ма? Бұл сұрақтардың жа­уа­бын естігенде не күлерімізді, не жы­ла­рымызды білмедік. Істі айлап қара­ған сот ақырында ақшаны елге қай­тару жөнінде ешқандай талап қоя алмағанға ұқсайды. Өйткені тағы да сол, Қылмыстық-про­цес­тік кодекс­те ақшаны қайтартуды мін­деттейтін баптар қаралмаған. Бізде жалпы солай екен, былай жасайын десең, заңда қаралмаған болып шығады, мынадай шарт қояйын десең, заңда ондай талап жоқ (осы бізде заң жоқ болғандықтан да, заңсыздық көп-ау...). Бір сөзбен айтқанда бізде шетелге қаржы шығарудың көптеген заңды тәсілі бар да, заңсыз кетіп бара жатқан капиталға тосқауыл болатын заң жоқ. Осыдан кейін бізде офшорлық аймаққа апарып ақша жасыратындардың көпшілігі заң шығарушы органдарда отыр деп ойламай көріңіз...

Офшорлық аймақтар сенімнен айырыла бастады

Мақаланың басында көлеңкелі эконо­мика­ның соңына шам алып түсетін уақыт­тың енді келгенін айтқан едік. Себебі бү­гінгі уақыт офшорлық аймақта долларлап ақша жасырғандардың ұрымтал жерінен соққы жасауға таптырмайтын кезең.

Біріншіден, әлемді қазір тұрақсыздық жайлап барады. Қазір бір нәрсеге сенім арту қиындады. Соның ішінде офшорлық аймақтардың да құпияға аса берік еместігі байқалып қалып жүр. Мәселен, ең бірін­ші 2016 жылы Панамадағы Mossask Fonsesa заңгерлік компаниясының бір­қа­тар құжаттары журналистік зерттеу жүргізушілердің қолына түсіп, аты әлемге әйгілі біраз саясаткердің пана­ма­лық офшорлық шоттары батыстық БАҚ-та жарияланып кеткен еді. Іле-шала 2017 жылдың 6 желтоқсанында бол­ған жалпыхалықтық телекөпір кезінде Елбасы бірқатар ұлттық компанияларға шетелдегі есепшоттарында ұстап отырған ақшаларын елге қайтаруларын талап етті. Сонда жұртшылықа 18 отандық компанияның 12,5 млрд доллар қаржысын шетелде ұстап отырғаны мәлім болып қалды. Елбасының табанды талап етуі арқасында бұл қаржының біраз бөлігі кейін шетелдегі офшорлық аймақтардан аударылған инвестиция түрінде елге қай­тарылған болатын. Осы жиында «Шет­те ұстап отырған ақшаларыңнан айы­рылып қалмаңдар, көрмей отырсыздар ма? Санкция жағ­дайында сіздерге ешкім көмектесе алмайды. Ақшаларыңды қай­тарып, Қазақстанда ұстаңыздар. Қан­­дай кепілдік керек, заң қажет пе, жар­лық қажет пе, бәрін жасаймыз, деп тура­сын айтқан-ды. Бұл сөз шетелдік шот­тарға ақша жасырған біраз адамның жүй­кесіне салмақ түсіргені анық. Содан бері олардың жүйкелеріне түскен салмақ артпаса, кеміген жоқ.

Екіншіден, қазір көптеген ел құпия банктік есепшоттар, көлеңкелі капитал, офшорларға қарсы күресті бас­тап кет­ті. Мәселен, Ұлыбританияда қым­бат жыл­жымайтын мүлікті иемденген ше­тел­­­діктерден оны қандай жолмен сатып алғанын, яғни жұмсаған қаражатты заңды жолмен тапқанын дәлелдеу талап етілетін болды.

Бұл аз десеңіз, әртүрлі елдің 300 эко­­­номисі ел басшыларына хат жазып, офшорлық аймақтардың қызметін тоқ­татуды талап етіп жатқаны тағы бар. Олар мұндай аймақтар әлемде жем­қорлықтың деңгейі артуына септеседі дейді (оған сөз бар ма?!).

Үшіншіден, Мемлекет басшысы Қа­сым-Жомарт Тоқаев биылғы 11 мамырда Тө­тенше жағдай жөніндегі мемлекет­тік ко­миссияның қорытынды отырысында ­«...ұлт­­тық компанияларға тиесілі жекеле­ген құрылымдарды шетелдік юрисдик­циядан (офшорлық аймақтардан деп ұқсаңыз дұрыс болады) «Астана» халықаралық қар­жы орталығына кезең-кезеңімен ауыс­тыру жұмыстарын бастау қажет» деген еді. Бұдан соң, мамыр айының 29 жұл­ды­зында Ольга Перепечина бастаған бір топ Парламент Сенатының депутаты офшорлық аймақтардағы ақшаны қай­тару жөнінде Үкіметке депутаттық сауал жолдады. Біле білсеңіз, мұның бәрі шетелдік шоттарында миллиондап ақша ұстап отырғандарға оңай тимейтін пси­хо­логиялық соққылар. Қазір олардың күн­­діз күлкіден, түнде ұйқыдан айырыла бастағаны кәміл. Жоғарыда айтып өтке­німіздей, заңы дамыған шетелдерде де заңсыз ақша ұстау оңай болмайын деп тұр. Бір күні «мына ақшаны қандай жолымен таптыңыз, дәлелдеңіз» деп ха­лықаралық сотқа шақырып тұрса, бәрі бір күнде құ­рымай ма? Жылдар бойы жинаған қаржысы (қандай жолмен тапса да) өзі түгілі еліне, халқына бір тиыны бұйырмай кетсе, бұл бармақ шайнатар үлкен өкініш болар еді.

Офшорда ақша ұстағандардан қазір осы себепті маза кете бастады. Оһ, бұл ақша дегеніңіз осылай ғой, барға бар болғаны үшін уайым, жоққа жоқ болғандықтан уайым. Енді Үкімет депутаттық сауалда айтылған заңнамаларды жетілдіру ба­ғытындағы жұмыстарды қолға алып, шетелге ақша шығарушыларға заңдық талапты күшейтсе, бірқатарының көптен жұқарып жүрген жүйкесі сыр беріп, ақ­шаны елге қайтаруға өздері бел шешіп кірісіп кетер еді.

«Алдыңа келсе, атаңның құнын кеш»

Қазақта «адасқанның алды жөн, ар­ты соқпақ» деген әдемі тәмсіл бар емес пе. Егер «Астана» халықаралық қар­жы орталығында шетелден ақшасын қай­тарғандарға арнайы заңдық жағдайлар жасалса қалай болар еді? Мысалы, ақшасын қайтарған адамды қылмыстық қудалаудан, түрлі жауапкершіліктен қорғау, сондай-ақ жазаға тартылмайтынына кепілдік беру деген сияқты. Шындығына келсек, біз осы айтылған жағдайларды «Астана» қаржы орталығындағы шетелдік инвесторларға онсыз да жасап жатырмыз. Бұған қоса, олар барлық салық түрінен босатылған. Мұндай жеңілдіктер болмаса, ақша-қара­жатының қорғалатынына заң жүзінде кепілдік бе­ріл­­месе, олар келмес те еді. Бұлардың ара­­сында да ақшаны кү­мән­ді жолмен тап­қандар аз еместігі бел­гілі. Бірақ біз оны қазбаламаймыз, тексер­мейміз. Бізге ең бас­тысы, Қазақстан экономикасына қаржы құйса болғаны.

Енді осындай ұстанымды Қазақ­стан­ның шетелдегі офшорлық шот иеле­ріне де қолданған дұрыс. Мұны Мем­лекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев та жоғарыда тілге тиек болған жиын­да тұспалдап айтып өткен болатын. «Егер біздегі бірқатар құрылымдар қол­дағы қаражатын шетелдік офшорлық аймақтарда ұстағанды тиімді санаса, біз қалай шетелдік инвесторлардың сенімінен шығамыз?» деген еді ол. Мұны дұрыстап тәржімелесеңіз,алдымен шетелдік офшор­лық аймақта жүрген қазақстандық құры­­лымдарға жағдай жасайық, сонда шетел­дік­тер де көптеп келеді деген сөз ғой. Мемлекет басшысының өзі бұған баса мән берген екен, «Астана» қаржы орталығы нақты жоспар құрып, іске кірісуі тиіс.

Ашығын айту керек, Қазақстанда қолына қомақты ақша ұстағандардың бәрі көлеңкелі экономикадан табыс тап­қандар емес. Арасында өзінің ірі биз­несімен ақша қорын жасап жатқандар да баршылық. Бірақ солардың көпшілігі өздерін өз елінде сенімді сезіне алмайды. Өздері сенімділікті сезінбегеннен кейін, ақшасын да ешкімге сеніп тапсыра алмайды. Өйткені бізде сыбайластық жемқорлық көп, жемқорлық болған соң заңсыздықтарға да жиі жол беріледі. Тіпті рейдерлікпен бизнесті тартып алу фактілері де кездесетінін жоққа шығара алмаймыз. Соның бәрі бізде ақшалы адамның өзін (негізінен ақшасын ғой әрине) қорғансыз сезінуге мәжбүрлейді. Сондықтан «Астана» халықаралық қаржы орталығында біздегі қалталыларға, ше­тел­дегі қазақстандық офшорлық шот иелеріне айрықша қорғау кепілдігін беруі керек. Ол кепілдіктер орталықтағы халықаралық заңнама тұр­ғы­сынан расталу тиіс. Сонда ғана, қар­жы орталығына құйылатын қаражат кө­лемі ар­тады. Ше­телдік шоттарда онсыз да әр нәр­се­ден «шошынып» жатқан қа­зақ­стан­дық­ қар­жыға қазір сәл желеу табылса болды, елге қарай ағылғалы тұр.

Көлеңкелі экономика арқылы болсын, басқалай жолмен ақша тапқандар өздерін ақтайтын жол тапса, яғни қолындағы қар­жыларын ел экономикасына жұмыс жасату үшін құйса, олар да бір кездегі ел алдындағы айыбын жуып-шаяр еді. Игі мақсатқа жұмсалған ақша да күнінде арам жолмен табылса да, күнәдан «жуылады». Бастысы, қожасының ниеті дұрыс болса болғаны. Алдымызға өздері келсе, атамыздың құнын кешпей не көрініпті?!

Меңдолла ШАМҰРАТОВ,

журналист