Коллажды жасаған Амангелді Қияс, «EQ»
Адамзаттың рухани меншігі саналатын әдебиет, бастысы өз биігінен түспесе екен дейсің. Һәм көркемдіктен ада болмағаны шарт. Ал кім қалай, не туралы жазады – өз еркі, өз талғамы. Әйтеуір, әр қаламгер өзінше жазсын. Жақсы жазсын. Бізге һәм әдебиетке керегі, тек тәуір шығарма. Екібастан.
Бүгінгі кітап оқитын жұрт кейіпкер Қарашты жақсы таниды. Қанат Тілеуханның бұл кейіпкері баяндайтын хикаялар – біздің өміріміз. Автордың алғаш жарияланған «Қайтқан қыз» бен «Менің шешелерім» әңгімелері кітап шықпай тұрып-ақ резонанс тудырған еді. Мына өмірдің сүреңсіз һәм шынайы көріністерін суреттеген жазушы өз оқырманын тапты. Ал оқырман қаламгер шығармаларынан өзін көрді. Мінезі мен әрекетін жазбай таныды. Біреу әңгімедегі «өзінен» жиренді, енді біреу ұялған шығар, бәлки. Сөйтіп екіжақты «табысудан» кейін Қанат Тілеуханды оқушы «кішкентай» адамдардың қатары көбейді.
Ақиқатында, адамдар арасындағы қарым-қатынас ешқашан мінсіз болмайды. Әсіресе туысқандардың бір-бірімен байланысы тұнған трагедия. Қайтып келген қыз, маскүнем әке мен бетбақ шеше, бақытсыз балалық шақ, тура жолдан адасқан һәм өмірден жеңілген адамдар... Осы бір мазасыз тіршіліктің қалтарыс-бұлтарысындағы мінездерді автор шығармашылығында жақсы игерді. Өзіндік тақырыбы да, шығарманың көңіл күйі мен аурасы да оқырман есінде жатталып қалды. Тіпті кей оқырман «Қанат Тілеуханның кейіпкерлері неге бақытсыз?» деуі мүмкін. Расында, автор кішкентай адамдардың трагедиясынан басқа тақырыптарға бара ала ма? Жазуда тым шынайы Қанат Тілеуханның өзінен сұрап көрейік.
– Кішкентай адамдардың сүреңсіз тіршілігін суреттей берумен оқырманды жалықтырып жүрген жоқсыз ба? Қанат Тілеуханның алдағы уақытта тақырып ауыстыруы мүмкін бе?
– Менің кейіпкерлеріме «кішкентай адамдар» деген айдар таққанды кейбір жағдайда қабылдай алмаймын. Бүгінгі қоғамның адамдарын қал-қадерімше жазып жүрмін. Күнделікті араласатын жандарды шығармаларымнан кездестіресіз.
«Оқырманды жалықтырып алмайсыз ба?» деген сұраққа келетін болсақ, мен оқырман үшін жазбаймын. «Мына тақырып өтіп кетеді» деген оймен жазуға отырған емеспін. Өзімді толғандырған және өзім білетін дүниені қағазға түсіріп келемін. Тақырып, әлбетте, ауысады. Айтпақшы, кішкентай адам дегеннен шығады. Кеңес кезінде жазушыларымыз үлкен тұлғалармен ауырды. Ол бертінге дейін жалғасты. Әр жазушы бір-бір тарихи тұлғаға роман арнады. Әлжаппар Әбішевтің «Найзағайы» (Мәди Бапиұлына арналған), Мақан Жұмағұловтың «Қыран қазасы қияда» (Амангелді Иманов туралы), Зейтін Ақышевтің «Шынардың шыбығы» (Иманжүсіп Құтпанұлы хақында), т.б. романдарын еске алуға болады. Қайта кішкентай адамдар көп жазыла қойған жоқ. Ал қоғамда кішкентай адамдар көп. Әсіресе біздің.
– Жалпы, бұл – қарапайым адамдардың ауыр тағдырын жазу – жазушылық принцип пе, әлде өтімді тәсіл ме?
– Өтімді тәсіл деп айта алмаймын. Керісінше оқырман сынына ұшырайтын кездер де болады. «Менің шешелерімді» оқыған бір композитор: «Қазақ аналары сіз жазғандай емес, олар шеттерінен мейірбан», деп ренжіді. «Қайтқан қызды» оқыған кейбір замандастар «қазақ қыздарын осылай жазуға бола ма» деп сөкті. Соңғы жарияланған «Шатырдағы әйел» атты әңгімемді фейсбук әлеуметтік желісінде талқылады. Өмір тек сұрқай көріністен тұрмайды ғой дегендер болды. Жандары нәзік оқырмандарым М.Горькийдің реализмін оқыса, жүректері ауырып, төсек тартып қалатын шығар деп ойлайтынмын. Қазір бұл ойымнан қайттым. Қазақ оқырмандары «е-е-е орыстар осындай тексіз халық қой» деп мұрын шүйіре салады.
Жылдың ең жайсыз айы – қараша. Өмір – қараша айы тәрізді! Ал біз көктемгі күншуақты іздейміз. Соңғы отыз жылда сериал көріп өстік. Сериалдық сана кейіпкерлердің соңында бақытты болып кетуін күтеді.
– «Шатырдағы әйел» деген соңғы әңгімеңізде кішкентай қыздың төсекке жіберіп қоятын жері бар. Бұл эпизод керек пе өзі? Неге тым шынайысыз?
– Сол эпизод жайлы ойлап жүрмін. Натурализм ғой. Сол жерге басқа деталь қосу керек пе еді. Жазуымда шынайылық бар шығар. Оның қайдан пайда болғанын түсіндіре алмаймын. Ал өмірде жасанды мінезден кенде емеспіз ғой.
– Бір сәтті шығармадан кейін ол сәттілікті қайталау жазушы үшін өте ауыр. Қай әңгімеңіздің деңгейіне жете алмай жүрсіз?
– Сәттілік тынымсыз еңбек пен өмірді, адамды танудан келетін шығар деп ойлаймын. Нақты бір шығармамды айта алмаймын. Сәтті дүнием алдағы уақытта жазылады деп үміттенемін.
– Жазудағы кемшілігіңіздің бірі – көркем тілдің жұтаңдығы еді. Соңғы шығармаларыңызға қарасам, нәтиже көрінбейді. Әлде заманауи авторлардың тілі қарапайым болу керек пе?
– Жазушының басты қаруы – тіл. Иә, менің тілім жұтаң. Оны мойындаймын. Ұзақ жыл ақпарат саласында еңбек еттік. Жасыратыны жоқ. Калькалардың өзін сіңіріп алдық. Заманауи автордың емес, кез келген прозашының тілі шұрайлы болғанға не жетсін. Қысқасы, айтам деген ойыңды оқырманға дұрыс жеткізе білу керек. Тілім бай деп би-шешенше төгіліп кетпеген де абзал.
– Жазушылықпен кәсіби түрде айналысуға дайынсыз ба?
– Дайын емеспін. Жазушылықпен кәсіби түрде айналысу үшін ой еңбегі бағалануы тиіс. Жазған әңгімеңе қаламақы берілу керек. Жазушылықпен бала-шағаңды асырай алмаған соң не айтуға болады. Қателеспесем, осыдан сегіз жыл бұрын Арман Әлменбет «Мимырт» деген роман жазып шықты. Жиырмадан жаңа асқан бала үшін аз еңбек емес. Романы да тәп-тәуір. Бірақ сол роман жайлы бірауыз сөз айтылған жоқ. Тіпті жазушы боламыз деп жүрген жігіттер де оқыған жоқ. Мен оқырманға ренжуден, оларға өкпе артудан аулақпын. Жазу төңірегінде жүргендердің өзіне қазір әдебиет керек емес сияқты.
– Дәстүрлі сұрақ: қазір не жазып жүрсіз?
– Дәл қазір ештеңе жазып жүрген жоқпын.
– Әңгімеңізге рахмет. Қаламыңыз қуатты болсын.
P.S. Байқасақ, қазір қазақ прозасында жақсы жазуға тәп-тәуір талпынып жүрген авторлар бар (көп демейміз). Соңғы уақыттағы өзіндік қалам қуаттарымен көзге түскен жас жазушылардың бір шоғыры, мойындау керек, назар аудартты. Шама-шарқынша ауыр тақырыптарды қаузаған олардың аяқ алысына шын қуандық. Және дәмелі үмітпен болашақтарынан зор үміт күтеміз.
