Еліміздің ядролық қару қаупін азайту, оны қысқарту, жою бағытындағы тəжірибесі Семей полигонының жабылуымен тікелей байланысты. Мұны бірегей қадам, әлем тарихындағы ерекше оқиға десек қателеспейміз. Өйткені еліміздің өзінің қолындағы өте қуатты ядролық қаруды ұстап тұруға мүмкіндігі, экономикалық әлеуеті жететініне қарамастан одан саналы түрде бас тартуы адамзат үшін айтулы оқиға еді.
Бүгінде қазақстандық модель негізінде ядролық қарудан азат әлем құрудың дүние жүзілік тиімді моделі қалыптасып келеді. Бұл өз кезегінде Қазақстанның оңтайлы тәжірибесі жаһандық үдерістерге тікелей әсерін тигізіп отырғанын білдіреді.
Дегенмен кейінгі кезде атом бомбасын жасауда қайта жарыс басталғандай. Қазіргі таңда әлемнің бірнеше елінде ядролық қару бар. БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшелері – АҚШ, Ресей, Қытай, Франция және Ұлыбритания атом бомбасының заңды иегері саналады. Бұдан бөлек, Израиль, Үндістан және Пәкістан да ядролық арсеналы бар елдер қатарында. Иран да атом бомбасын иеленуге мүдделі. Ал Солтүстік Кореяның жөні бөлек. КХДР билігі бірнеше рет ядролық қаруын сынақтан өткізіп, әлемді шулатқаны есімізде.
Өкінішке қарай, кейінгі жылдары ядролық қарусыздану жөніндегі келісімдер бірінен кейін бірі бұзылып жатыр. Мәселен, АҚШ тарапы Иранмен жасалған келісімнен шықты. Сондай-ақ Қысқа және орта қашықтағы зымырандарды жою шарты да бұзылды.
Келер жылғы ақпанда The New START деп аталатын стратегиялық шабуылдау бағытында қарулануды болдырмау жөніндегі Ресей мен АҚШ арасындағы келісімнің мерзімі бітеді. Әзірге Кремль де, Ақ үй де аталған шарттың мерзімін ұзарту туралы әңгіме қозғай қойған жоқ.
Естеріңізге сала кетейік, The New START шартына 2010 жылы осы екі елдің сол кездегі басшылары Барак Обама мен Дмитрий Медведев қол қойған-ды. Соған сәйкес, оқтұмсықтар саны 1550-ге дейін, құрлықаралық баллистикалық зымырандар, сүңгуір қайықтардағы баллистикалық зымырандар және ауыр бомбалаушылар саны 700 данаға дейін қысқартылуы тиіс. Жалпы, бұл бастаманы 1982 жылы Америка Құрама Штаттарының сол кездегі президенті Рональд Рейган көтерген еді. Кейінірек 1991 жылы үлкен Джордж Буш пен Михайл Горбачев оның мерзімін ұзартты. Жалпы, АҚШ пен Ресей арасында осындай бірнеше келісім жасалып, екі елдегі оқтұмсықтар саны айтарлықтай қысқарған.
Барак Обаманың президенттігі тұсында Ақ үйдің ядролық қаруға қатысты ұстанымы нақтылана түсті. Осылайша, ол әлемді атом бомбасынан азат етуге қосқан үлесі үшін Нобель сыйлығының иегері атанды. Алайда Б.Обама бір бармағы бүгулі күйінде қалғаны анық. Өйткені ол Сенатта келісімді ратификациялау кезінде АҚШ-тың ядролық арсеналын жаңғыртуға уәде бергені есімізде. Нәтижесінде АҚШ «смарт бомба» әзірледі. Салмағы 350 кило тартатын жаңғыртылған B61-12 моделі жер серіктерін пайдалана отырып, нысананы дәл көздей алады
Таяуда The Washington Post газеті АҚШ президенті Дональд Трамп Невададағы ядролық сынақ алаңын қайта жандандыруды жоспарлап отырғанын хабарлады. Бұл ақпарат халықаралық қоғамдастықты алаңдатқаны анық. Оның үстіне, АҚШ президентінің қарулану жөніндегі арнайы өкілі Маршал Биллингсли елдің қарсыластарын кез келген сәтте тұқыртып, атом бомбасын тастауға әзір екенін мәлімдеді. Бұған қоса, келер жылы Ақ үй ядролық қаруға арналған бюджетті 37,3 млрд доллардан 44,5 млрд долларға көбейтуді жоспарлап отыр.
Жоғарыда The new START келісімі туралы сөз еттік. Әзірге оны ұзарту-ұзартпау туралы айтылып жатқан жоқ. Бірақ АҚШ-тағы биылғы президенттік сайлау бәрін шешуі мүмкін. Алда-жалда ел тізгіні Джо Байденнің қолына тисе, АҚШ шарттың мерзімі ұзартылуына мүдделі болатыны анық. Ал Д.Трамп жеңіске жетсе, оқиғаның қалай өрбитінін тап басып айту қиын. Өйткені Ақ үйдің қазіргі басшысы кез келген сәтте пікірін өзгертіп шыға келеді.
Кремльдің де ядролық қаруға қатысты ұстанымы өзгеруі ықтимал. Біріншіден, Ресей әлемдегі ядролық арсеналы үлкен мемлекет саналады. Қазіргі таңда солтүстіктегі көршімізде алты мыңға жуық оқтұмсық бар. Соның 1500-ден астамы кез келген сәтте қолдануға дайын тұр.
Екіншіден, Ресей жыл сайын ядролық арсеналын жаңартып отырады. Мәселен, құрлық аралық зымыран «Буревестник» әлемнің кез келген нүктесін нысанаға ала алады. «Посейдон» ядролық торпедосының қуаты ерекше. Құрлықаралық «Сармат» зымыраны, дыбыстан жылдам ұшатын «Авангард», мұның бәрі – Ресейдің ядролық қаруды жаңғыртудағы жоспарына кірген. Қазіргі таңда осылардың ішінде «Авангард» қолданылып жүр. Ал «Сармат» 2021 жылы пайдалануға берілмек.
Биылғы жолдауында Ресей президенті Владимир Путин ядролық қаруды игерудегі жетістіктеріне ерекше тоқталды. «Ұлттық қауіпсіздікті нығайтуға жасалған қадамдарымыз дәл уақытында, жеткілікті көлемде жасалғанына сенімдімін. Атап өтерлігі, зымыран-ядролық қару пайда болғалы бірінші рет тарихта осы сала бойынша ешкімді алдымызға түсірмей отырмыз. Әлемнің державалары Ресейде бар қаруды жасауға талпынады», деп мәлімдеді.
Ресей президентінің сөзінің жаны бар. Дыбыстан жылдам ұшатын зымыран жасауға келгенде солтүстіктегі көршіміз басқа елдерге қарағанда әлдеқайда алда тұр. Сондай-ақ ракетаға қарсы қорғаныс жүйесін айналып өтуде де Мәскеудің басымдығы байқалады. Бірақ сарапшылар дәл осы ракетаға қарсы қорғаныс жүйесінде, сонымен қатар қанатты зымырандар жөнінен Ресейдің әлі де артта қалғанын айтады.
АҚШ пен Ресей өзара бәсекелесіп, кімнің қабілеті мықты екенін анықтап жатқанда әлемде тағы бір ядролық держава пайда болды. Ол – Қытай. Бұл ел 1964 жылдан бері атом бомбасын сынақтан өткізіп келеді. Стокгольмдегі Халықаралық бейбітшілікті зерттеу институтының (SIPRI) есептеуінше, Қытайда қазіргі таңда 320 оқтұмсық бар. Оның ешқайсысы тез арада қолдануға арналмаған.
Дегенмен Бейжің билігі ішкі құпиясын сыртқа шаша бермейтінін ескерсек, SIPRI-дің есептеуі шынайы мәліметті көрсетпеуі мүмкін. Қытай ешқашан оқтұмсықтарының нақты саны туралы тіс жарған емес. Тіпті жалпылама ақпарат білдіруге де емеурін танытқан жоқ. Бұған қоса ядролық қаруды азайту жөніндегі келісімдерге мүше емес. Ендеше, Бейжің билігі өз арсеналын алаңсыз ұлғайта алады.
Бір анығы, Қытай орта қашықтағы зымырандар саны жөнінен ешкімге дес бермейді. Яғни 5 мың шақырымға дейінгі қашыққа ұшатын баллистикалық ракеталарға құмар. Мұның басты себебі мынада. Қазіргі таңда елде тууы мүмкін ықтимал қақтығыс аймақтық деңгейде өршиді. Бұған Тайваньдағы, Оңтүстік Қытай теңізіндегі даулар дәлел.
Әйтсе де, Қытайдың «Ахилес нүктесі» бар. Бұл елдің баллистикалық зымырандары да, ядролық қарулары да негізінен құрлықта орналасқан. Алда-жалда қақтығыс туа қалса, қарсы тараптың бүкіл арсеналын жоқ қылуы қиын емес. Сондықтан Бейжің билігі сүңгуір қайықтарға арналған ядролық қаруды жетілдіруге мүдделі.
Қытай ешқандай келісімге кірмегендіктен, баллистикалық зымырандарын келешекте одан сайын көбейте түсетіні айтпаса да белгілі. Мұны басқа ядролық державалар жақсы түсінеді. Бірақ ядролық қарусыздану жөніндегі келіссөз үстеліне Бейжің билігін отырғызу оңайға соқпайтыны анық.
Қазіргі таңда қырғи-қабақ соғысы кезіне қарағанда ядролық қару саны айтарлықтай азайған. Дегенмен қазіргі бар атом бомбаларының саны адамзатты жойып жіберуге жеткілікті.
Оның үстіне, ядролық қаруды игеруге талпынған мемлекеттер саны біртіндеп артып келеді. Мәселен, Үндістан мен Пәкістанның өз арсеналынан бас тарта қоюы екіталай. Солтүстік Кореяның мәселесі бір басқа. КХДР әзірге ядролық держава атану елесінен айрылған жоқ.
Қорыта айтқанда, кейінгі кезде жаппай қырып-жоятын қаруларды игеруге талпыныс қайта күшейе түсті. Атом бомбасы бүкіл адамзатқа төнген қауіп екені анық. Сондықтан әлем елдері жаппай қырып-жоятын қару жасаудан бәсекелестікке түспей, қайта керісінше, ядролық қаруды жоюға, оны таратпауға күш салуы тиіс.
