Миграциялық саясат мегаполистердің маңайын дамытуға септеседі

Пандемия интеграцияланған сая­сат­тың адымын кері бұрып, әлемдік көші-қон саясатын қош көрмейтінін байқатты. Алпауыт елдер де есік-терезесін қымтап, оқшаулануға көшті. Мәселен, АҚШ президенті Дональд Трамп 2021 жылы елге қабылданатын мигрант санын 15 мың­ға дейін шектеуді ұсын­ды. Аталған ел­дің Сыртқы істер министр­лігінің мәлімдемесінде бұл COVID-19 эпидемиясы жалғасқан кезең­де аме­ри­калықтардың қауіпсіздігі мен әл-ауқатын бірінші кезекке қоя­ты­нының көрсеткіші екені, босқын саны­ның төмендеуі шетелге жіберіле­тін гуманитарлық жәрдем мен қақты­ғыс­тардың алдын алумен теңдестірілетіні баса айтылды. Трамп ұсынған шектеу саны АҚШ тарихында қабылданған ең төменгі көрсеткіш. Би-Би-Си Көші-қон саясаты институтының зерттеуіне сілтеме жасай отырып, иммигранттар қазіргі кезде АҚШ-тағы жұмыс орындарының
17%-ын иемденетінін жазды.

Атап айтқанда, дәрігерлердің 29%-ы, үйде күтім жасайтын әлеу­меттік қыз­­мет­керлердің 38%-ы, қо­ғамдық көлік жүргі­­зушілерінің 34%-ы және азық-түлік дү­кендері сату­шыларының 16%-ы сырт­тан көшіп келгендер. Трамп прези­дент­тікке келген алғашқы жылы 45 мыңды құраған босқындар саны кейінгі жылдарда сатылы түрде 18 мыңға дейін азайды.

Францияның еңбек мигранттарын реттеуге бағытталған заңнама қатаңдау. Еңбек күшін тарту барысын­да жұмыс беруші шетелдікке ұсынылатын жұмыс орнының француз азаматтарын қызықтырмағанын дәлелдеуі керек. Сонымен қоса, кей мамандыққа жеңіл­детілген визалық режім ұсынылады. Бұл санатқа мәдениет пен өнер өкілде­рі кіреді. Аталған елде еңбек ресурс­тары­ның есебін жүргізетін нақты жүйе қа­лыптасқан. Бұл бойынша Францияға ел экономикасына қажет мамандар ғана келеді. Яғни құзырлы мамандықтарға сұра­ныс алдын ала зерттелген мигра­ция­лық карталар бо­йынша ғана ресімделеді.

Қабылдаушы елдің тілін білу қажет

Әлемде мигранттарды қабылдау бағ­дар­ламасы болмаса да, мемлекет­тер халықаралық заң шеңберінен шық­пауға тырысады. Ресейде 2012 жыл­дан бастап шетелдік білім беру мекемелерінде 160-тан астам орта­лық жұмыс істеді. Олар шетел азамат­тарына шет тілі ретінде орыс тілінде мемлекеттік тестілеуді өткізу құқығын алды. Экономист Алек­сандр Гребенюк көктемде Ресейдегі миграциялық үдерістерді талқылаған халықаралық конференцияда  бұл мәселені түпкілікті шешудің төте жолы – орыс тілін Ресейге келген күн­нен бастап емес, елдерінде, мектептен бастап үйрету қажеттігін айтты. Яғни мигранттар Ресейге келіп, орыс тілін үйренеді деген сөз – утопия. Адамдар орыс тілін үйрену үшін емес, жұмыс істеп, нәпақа табу үшін келеді.

– Ресей экономикасына, бизнесіне маман керек. Біз ендігі жерде мигрант­тардың орыс тілін меңгеруін тағы бір сатыға көтеруіміз керек. Бізге орыс­шасы нан сұрап алуға ғана жете­тін емес, орыс тілінде заң алдында қор­ғана алатын мигранттар керек, – деп түсіндірді Гребенюк көші-қон сала­сын­дағы сыбайлас жемқорлықпен күрес­­ке арналған конференцияда. Ресей эко­номикалық-қаржы жағы­нан да өз­деріне жел тимейтін мүмкін­дік­тің бәрін қарастырып жатыр. Бұдан былай жұмыс күшіне еңбек патент­тері Ресей миграция қызметінің аумақ­тық бөлімшелері арқылы 1 мың рубль төлегені туралы түбіртек көрсет­кенде ғана беріледі. Бұл 1 айдан 3 айға дейін жарамды, сосын 1 жыл­ға ұзарту­ға тағы төлем жасайды. Бұл жүйе Қазақ­станға да тиімді. Ең­бек және ха­лықты әлеуметтік қорғау ми­нистр­лігінің хабарлауынша, елімізде 16 мыңнан астам шетелдік азамат жұмыс істейді. Яғни елімізде 2020 жылғы 1 қазандағы жағдай бо­йынша 16 мың шетелдік жұмыс күші жүр. 641 рұқсат бірінші санат бойынша (басшылар және олардың орынбасарлары), 3 449 – екінші санат бо­йынша (құрылымдық бөлімшелердің басшылары) берілді. Шетелдік жұмыс күшін тартуға берілген рұқсаттардың негізгі бөлігі үшінші (мамандар) және төртінші (білікті жұмысшылар) санаттар бойынша – тиісінше 7 461 және 1 125 адам. Сондай-ақ маусымдық жұмыстарға – 1 735, корпоративтік ауыс­тыру шеңберінде 1 694 адам тартылды. Қазіргі уақытта Қазақстанда шет­елдік жұмыс күшін пайдаланатын 1 785 жұмыс беруші бар. Онда

455 816-ға жуық Қазақстан азаматы жұмыс істейді, бұл жалпы жұ­мыс­шылар са­нын­ың 96%-ын құрайды. Ең­бек миг­ранттары шығатын негізгі ел­дер: Ук­раина – 3 511 адам, Таиланд – 1 723, Түркия – 1 669, Өзбекстан – 1 186, Сербия – 1 065. Еске сала кете­йік, іш­кі еңбек нарығын қорғау мақ­са­­­тын­да Еңбек және халықты әлеу­мет­­тік қор­ғау министрлігі жыл са­йын елі­­мізге шетелдік мамандард­ы тартуға кво­та белгілейді. Биыл шетел­дік жұ­мыс күшін тартуға республ­ика­ның эконо­микалық белсенді тұрғын­дары­ның 0,32%-ы мөлшерінде (шамамен 29,3 мың адам) квота белгіленді.

Ұлттық мүддеге қауіп төніп тұрған жоқ

Әлеуметтанушы Әзімбай Ғали еліміздің миграция барысынан шет қалмайтынын айтады. Демек жан-жағымызға қарап, заңдарымызды халықаралық бағытқа қарай бейім­дейтін кез келді. Ғалымның түсінді­руінше, әлемдік және ЕАЭО шең­беріндегі миграциялық процестердің қазақстандық сегментіне қатысты тұстарын ұзақмерзімді экономикалық стратегия тұрғысынан  зерттеп, сырт­қы жəне ішкі өлшемін зерделеп, кез келген қарсыласты пайыммен, санмен, сапамен алып жығуға дайын дең­гейге көтеретін кез келді. Себебі дамы­ған елдер үшін миграциялық инте­­грациядан генофондына, этно­демографиялық балансына және ұлттық мүддеге қауіп төніп тұрған жоқ. Бәрі заңмен қорғалған.

ЕАЭО қабырғасында осы мәселені заңдастыруға талпыныс жыл сайын мәселенің экономикалық сипатын қалыңдатып келеді. Сондықтан сарапшылар ЕАЭО аумағында қолданыста жүрген заңдар мен нақты тәжіри­беде айырмашылықтар көп екеніне алаңдайды. Себебі мигранттар саны бойынша ресми статистика көрсеткен мәлімет пен нақты көрсеткіш бір-бірімен үйлеспейді. ЕАЭО-ға мүше елдердің барлығында, құрылыс саласында мигранттардың үлесі шектен тыс жоғары. Сондай-ақ жұмыс күші жетпей жатқан жұмыс орындары одаққа мүше елдердің бәрінде бар.

Еуразиялық даму банкінің 2017 жылы дайындаған құжатында мұндай ортақ еңбек нарығы әлемде әзірге екеу екені айтылды. Бірі – Еуропалық одақ болса, екіншісі – ЕАЭО. Пар­сы шығанағындағы елдердегі, Аустра­лия, Жаңа Зеландиядағы ортақ еңбек нарықтарында шектеулер жетерлік. Ал ЕАЭО аумағында қолданыста жүр­ген заңдар мен нақты тәжірибеде айыр­машылықтар көп. Сондықтан саясат­танушы Ә.Ғали мигранттарды жұмыс күші жетпей жатқан тұс­тарға бағыттауды мақсатты, өрке­ниет­ті түрде жүргізгендер ұтыл­май­тынын айтады. Осы бағыт бойынша Қазақстанда маусымдық жұмысқа тартылатын мигранттар мәселесін де шешуге болады екен. Ал Қазақстанға келер болсақ, ЕАЭО миграциясын ТМД елдері миграциясынан бөліп қараудың мүмкін емес екенін отандық сарапшылар да айтып жүр.

Стихиялы миграция қатарына жатқызды

Олар миграциялық картадағы «Қандай мақсатпен келдің?» деген сауалға «саяхат» немесе «жеке ша­руаммен» деп жауап береді екен. «Бұл бізге тиімді ме?» деген сұраққа әлі толық­қанды жауап жоқ. Қазақстанға қан­дай жұмысшылардың келіп, қан­дай жұмыс табатынын есепке ал­ғанда, қолданыстағы квота нақты қа­жеттілікке сай келмейді. Заң­сыз еңбек мигранттарының легін азайту үшін олардың заңды түрде жұмыс істеуіне анағұрлым оңтайлы жағдай жасаған дұрыс. Бұл миграция саласындағы сыбайлас жемқорлықты азайтуға септігін тигізуі де әбден мүмкін.

Саясаттанушы сөз арасында рет­тел­меген миграция этностық құра­мы­мызға қауіп төндіріп тұрғанын, этноде­мо­графиялық баланстың тепе-теңдігі – ұлттық қауіпсіздік категориясы екенін айтады. Мұны ашық жүргізу керек. Этнодемографиялық баланс­тың тепе-теңдігі – ұлттық қауіп­сіздік категориясы екені ашық айтыл­ғанда ғана. Қазақстан азаматы болғысы келген азамат қазаққа сіңетін, қазаққа бейім этносқа айналатыны ақиқат.

Саясаттанушы сөз арасында әлем­дік саясат, әсіресе империялық елдер тіл мәселесінде «жұмсақ, икемді сая­сат­ты» жиі пайдаланатынын айтып өтті. Мысалы, Қытайда немесе Ресей­де тіл мәселесінен туындап жатқан проблема жоқ. Себебі соң­ғы жүз жылдықтардағы тілге қатыс­ты «жұмсақ саясат» бір тіл, бір ұлт­тың төңірегінде топтасқан халыққа қарсы­лық­ты икемділік пен жергілікті ұлттың мен­талитетімен санасатын бейімді­лікке айналдырды.

Ортақ еңбек нарығы мәселесі көтеріле бастады

 Ортақ еңбек нарығы тіл мәселесін қоса көтеруі тиіс еді. Мигранттарға қатысты тіл мәселесін реттеп, көңі­лін жайландырып алған Ресей бұл тақырыпты ЕЭК қабырғасында көтеруге мүдделі емес. Халықаралық заң бойынша мигранттардың Қазақ­станда туған перзенті Қазақстан аза­маты болып табылады. Олардың құқығы бәрімізбен бірдей.

– Ресей мигранттардан орыс тілін білуді міндеттейтін заңды ЕО-ға мүше елдердің тәжірибесінен алды. Демек, елге сырттан келген жұмыс күшіне мемлекеттік тілді мең­геруді міндеттесек, ешкімнің құқы­на қол сұқпаймыз. Бұл халықара­лық тә­жі­рибеде бар үрдіс. Бізге де бастауы Еуро­падан келіп, Ресейде заң­дас­ты­­ры­л­ған тәжірибені қолданыс­қа енгізетін кез келді, – дейді Ә.Ғали.

Саясаттанушы осы ретте көрші ел тілге қатысты жұмсақ саясаттың мүм­кіндігінен тағы да үміттеніп отыр­ғанын, бұл мәселені кейінге сақтап отыруы әбден мүмкін екенін айтып өтті. Себебі бүгінге дейін ЕАЭО жұмыс тілі – орыс тілі.  Өзге мүше елдердің  жұмыс тілі барлық мүше мемлекеттердің тілінде қатар  жүр­гізілсін деп талап қойған кезі есте жоқ. ЕО-нің бізге мүше болып отыр­ған одақтан айырмашылығы мү­ше болып енген 23 мемлекеттің ресми тілі­­нің құқы бірдей. «Демократия Еуро­­палық одақ пен Парламент үшін өте ма­ңызды. Парламент – бар­лық еуро­палық азаматтардың өкілі. Демо­кра­тия­ның табысқа жетуі үшін әркімнің Еуро­палық одақта өз тілінде бизнес жа­сай алуы маңызды. Көптілділік – Еуро­палық парламенттің маңызды ерекше­ліктерінің бірі» екендігі ЕО сайтының басты парақ­шасында  айтылған.

– ЕАЭО қабырғасында интеграция мәселесі жиі көтеріледі. Ал ортақ еңбек нарығы мәселесін 2015 жылдан бастап айтып келеді. Ортақ еңбек нарығы айтылған жерде ортақ тіл мәселесі де сөз болуы керек. Бірақ бұл мәселеге бірде-бір мемлекет назар аударған емес, – деген Ә.Ғали тіл мәселесін көтеретін кездің сәті туып тұрғанын жеткізді. Бұл үшін Ресей тәрізді біздің ел де «Қазақ­станда жұмыс істегісі келген ЕАЭО мүше елдер азаматтарының қазақ тілін меңгеруі өзінің құқын қорғай­тын деңгейде болуы керек», деген мәселені алдымен ЕЭК қабырғасында көтеріп, мақұлдатып, содан соң өз елімізде заңдастыру керек. Ортақ еңбек нарығы күшіне енген кезде мигранттар саны көбейеді. Бұл фактор этнодемографиялық балансымызға кері әсерін тигізуі, мемлекеттік тілі­міз­дің қолданыс аясын тіптен тарылтып жіберуі мүмкін.

Ә.Ғали ана тілімізге төнген кез келген қауіпті қазақ ұлтының үлес салмағымен еңсере алатынымызды айтып өтті. Соңғы кезде басымдық қазаққа ойыса бастағаны сезіле бас­тады. Бұл үкіметтік деңгейде мо­йындалмаса да, халықтық-ұлттық деңгейде байқала басталған ресми емес ұстаным екен. Мұның бәріне қазақ­тың үлес салмағының басым болуы және халықтық дипло­матия­ ықпал етіп отыр. ТМД, Орталық Азия елдерінен келген азаматтар қазақтармен мемлекеттік тілде сөйлесуге ыңғай танытып жүр. Бұл құбылыс Алматы мен Нұр-Сұл­тан­да да байқалды.

– Қазақстанда сырттан келіп, келі­сім­­шартпен жұмыс істейтіндер миг­рант­тардың 10 пайызына да жетпейді. Сырт­тан келген жұмыс күші қазақ ті­лін меңгеруі керек деген ресми талап ке­рек. Қалған 90 пайыз құрылыста, базар­да жүрген жұмыс күштерін «ресми емес дипломатияның» күшімен-ақ қа­зақ­­ша сөйлете аламыз. Демек осы мә­­селені мемлекеттік деңгейде заңдас­тыр­­­сақ, қазақ жерінде жұмыс істеуге кел­ген әрбір шетелдік азамат қазақ тілін үй­ренуге назар аударады, – дейді Ә.Ғали.

Үкіметтің ықыласы – үлкен қалаларда

Саясаттанушы еңбек нарығына сырттан жұмыс күші қажет дегенге сенбейтінін айтты. Бізде жұмыс күшін керек ететін сала – құрылыс, қо­ғам­дық қызмет көрсететін орындар, базар, маусымдық жұмыстар. Бұл мәселе елімізде ЕАЭО-ның ортақ ең­бек нарығынсыз, өзбек, тәжік, қыр­ғыз ағайындардың араласуымен әлде­қашан шешілген. Қазақстанда ішкі және сыртқы миграция, көші-қон мәсе­ле­сінде көп мәселе реттелген жоқ. Бар­лық салмақ Алматы мен Нұр-Сұл­тан қалаларына түсіп жатыр. Үшін­ші және төртінші мегаполис болады деп үміттенген Шымкент пен Түркі­стан қаласы да мигранттарға әлі тартым­ды емес. Сол себепті Қазақ­станға бағыт­тал­ған ішкі және сыртқы миграциялық сал­мақтың жүгі қос қалаға бағытталып тұр.

Саясаттанушы үкіметтің ықыласы тек үлкен қалаларды дамытуға ауып кет­кенін, миллионер қала атану үшін жа­сы­рын күрес жүріп жатқа­нын жет­кізді. Себебі миллионер қала­лар­дың бюджеті де қомақты, кейбі­реу­лер үшін алтын балықпен бірдей. Оның па­йым­дауынша, ел бойынша демо­графия­лық өсімнің ала-құла болуына дәл осы саясат зиянын тигізіп отыр. Миллионер қала атану қазір тренд болудан қалып барады. Париж, Лон­дон­ның өзі миграциялық жүгін айнала­сын­дағы шағын елді мекендермен бөлісуге тырысып жатыр. Бұл фактор Ресейде 2000 жылдардың бас кезінде тал­қы­ланып, мақұлданбай қалған сәтсіз жоба көшірмесінің жаңғырығы. Қазір Ре­сей­де Мәскеу, Санкт-Петербург тәріз­­ді тұрғындары 30-40 млн-нан асып кет­­кен қалаларға жақын орналасқан ауыл­­дарға қала үл­гі­сіндегі елді мекен мәр­­те­бесін бе­ріп, екі қаладағы кәсіп­орын­­дарды сол жаққа қарай көшіріп жатыр.

– 2019 жылдың қорытындысы бо­йын­ша Мәскеу мен Санкт-Петер­бург­те тіркеуге тұрғысы келетін ре­сей­­лік­тердің саны өткен жылдармен салыс­­тырғанда 7,2%-ға азайыпты. Ресей билігі осы шешімі арқылы екі қала­ның бұзыла бастаған экология­сын сауық­тыруға қадам жасады. Елсіз, босап қал­ған елді ме­кен­дерге ел қондырды. Де­мек сыртқы және ішкі көші-қон мәсе­лелерінде бір-бірімен байланысып жат­атын, бір-бірін толықтырып тұра­тын мәселелерді тіл саясатына қарап бе­йім­дейтін уақыт келді, – дейді Ә.Ғали.

АЛМАТЫ