Өтеген Жұмашұлы 1930 жылы қазан айында Құм Нарында – Батыс Қазақстан облысы Орда ауданы Теректі ауыл советінде дүниеге келген. Жасынан жетімдік көрді. Балалық шағын соғыс шарпыды. Жігіт шағында туған жері полигонға айналып, «ақтабан шұбырындыға» ұшырады. Еріксіз сонау Оңтүстік Қазақстан облысына көшірілді. Ол жақтан 1958 жылы туған жерге қайтып, шалғайдағы Жәнібек ауданының бір ауылында қарапайым есепші болып өмір сүрді.
Өнер қадірін білетін жандар Өтеген Жұмашевты бір ауыздан дәстүрлі күй өнерінің көзі тірі өкілі, қаймағы бұзылмаған қазақы домбыра үнін жеткізуші санайды. Ел ішіндегі Қожахмет, Тайторының Қожағы, Ғилаж күйші сынды өнерпаздардан Соқыр Есжан, Құрманғазы, Дәулеткерей, Мүсірәлі, Сейтек күйлерін үйренеді. Өтеген ағаның бір қасиеті – әуелі өзі тартатын күйдің хикаясын айтып, тыңдарманды дайындап алады. Өйткені бағзыдан жеткен дағды солай. Өзінің қайын атасы Шайхы кезінде әйгілі Сейтектің серігі, қосшысы болған екен. «Атам көп сөйлемейтін, тұйық кісі еді. Бірақ Сейтек туралы әңгіме естісе орнынан атып тұрып, көпшігін құйрығына қойып, әңгімеге араласа кететін» дейді өзі.
Бір қызығы, ауылынан ұзап шықпаған Өтегенді алыс астанадан арнайы іздеушілер көп болыпты. Бұл әрине, Өтеген ағаның бойындағы өнердің құдіреті болатын. 1965 жылы М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтынан белгілі өнер зерттеушісі Тымат Мерғалиев, Қазақ КСР Ғылым академиясы филисофия және құқық институтынан Мұстафа Ысмағұловтар келіп, Махамбеттің «Өкініш», Сейтектің «Бес қыз» күйлерін, «Өтеғалидың әнін» жазып алған. Сол жылы 30 қазанда «Лениншіл жас» газетінде «Махамбет – композитор» деген мақала шығып, Махамбеттің «Қайран Нарын», «Жұмыр Қылыш», «Өкініш» күйлері туралы қалың ел сонда тұңғыш білген еді.
1977 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының арнайы экспедициясы құрамында Өтеген ағаны іздеп келген Мұрат Әуезов пен Болат Қарағұлов та халық күйі «Наридіргеннің» бір нұсқасын, Нақыштың «Айжан апай», «Ақжелең» күйлерін, Мүсірәлінің «Мүсірәлі», Қожақтың «Ақсақ кер ат» шығармаларын жазып алып кеткен.
Дегенмен Өтеген Жұмашев осы саналы ғұмырында өнер адамы ретінде құрметтеліп, өз бағасын алды деп айту қиын. Өмір бойы есеп-қисаптың айналасында жүрді. Жәнібек ауданындағы «Тегісшіл», «Борсы» совхоздарында қызмет етті. 1992 жылы зейнет демалысына шығып, Орал қаласына көшіп келді. Өз қолымен бейнеттеніп үй тұрғызды. Қазірге дейін сол үйде қоңыртөбел күн кешіп жатқан жайы бар.
Қарт күйшінің қадіріне жетіп, соңғы жылдары еңбегін елге тынымсыз насихаттап жүрген жан – Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, профессор Кәрима Сахарбаева дер едік. Жоғарыда айтылған «Дария-күйдің кемесі» атты кітап та дәл осы Кәрима Сүндетқызының тікелей күш салуымен жарияланып отыр.
– Өтеген Жұмашұлының қазақтың күй қазынасына қосқан үлесі үлкен. Махамбеттің бір ғана «Өкініш» күйі неге тұрады?! Сейтектің «Торы аты», Қожақтың «Ақсақ кер аты», Нақыштың күйлері қазақ өнеріне қосылған айрықша шығармалар. Сондай-ақ Өтеген ағайдың сындарлы орындаушылық үрдіс мектебі – әлі сыр-құпиясы ашылмаған қазына, – дейді өнер зерттеушісі.
Дәулескер домбырашыны шау тартып қалған шағында көрсе де, асыл тастың бағасын тап басып тани білетін зергердей болған Кәрима Сүндетқызы үшбу кітабында Өтеген Жұмашұлының өнеріне ерекше тәнті болғанын жасырмайды. «Өтеген ағайдың күй шежіресін жеткізудегі екпіні, пернеге сыр бітірудегі сиқыры, оны сөйлетудегі нақтылығы – күйші мінезінің байсалдылығынан, өзі орындайтын шығармалардың мазмұнына терең бойлағандығынан деп болжадым» дейді тәжірибелі өнертанушы.
Дәл осы Кәрима Сахарбаеваның тапсыруымен 2018 жылы консерваторияны бітіруші бір түлек «Күйші Өтеген Жұмашевтың шығармашылығы» атты тақырыпта диплом жұмысына өзек етіп алды. 2019 жылы Орал қаласында Исатай мен Махамбет батырларға еңселі ескерткіш ашылып, «Бабалардың өршіл рухы» атты ғылыми-практикалық конференция өткен кезде Өтеген Жұмашұлы да құрметтеліп, Махамбет сыйлығының иегері атанды. Осының алдында ғана оралдық тағы бір дәстүрлі күйші Едіге Нәбиевтің шығармашылығына арналған «Өрісті өнер өнегесі» атты кітап жарық көрген еді. Оны Кәрима Сахарбаевамен бірге жергілікті өлкетанушы, журналист Нұртас Сафуллин құрастырған. Міне, осы қос автор Өтеген Жұмашұлы туралы жинақты да қолға алып, пандемия қиындықтарына қарамастан шығарып үлгеріпті. Кітаптың сүйінші данасы дәл 90 жасқа толған күні қарт күйшінің қолына тигені қандай қуаныш десеңізші!
Өнерге қосқан үлесі Қап тауынан үлкен болса да кеуде кермейтін қарапайым адамдар болады. Өтеген аға Жұмашев – осы қатардан. Өз басым «Дария-күйдің кемесі» атты кітаптың мұқабасындағы күйші суретін көріп, көзіме жас үйірдім. «Тоқсанға жасы келсе де ел-жұртына қадірі толық білінбей, бағасын толық алмай кетті-ау» деп жүргенде ғайыптан осындай кітап шығарып, бүкіл қазақ халқының мойнындағы қарыз бен парызды түсірген профессор Кәрима Сахарбаеваға мың алғыс айтамыз!
«Дария-күйдің кемесі» жинағында Өтеген Жұмашевтың өмірбаяны мен ол орындаған күйлердің нотасынан бөлек құнды мәліметтер де көп. Мәселен, күйші өз репертуарындағы күйлердің авторлары мен тарихы туралы әңгімелерді, өзі кездескен күйшілер мен өнер зерттеушілері туралы естеліктерді көптен бері мұқият қағазға түсіре беріпті. Тіпті ауылдың көркемөнерпаздар ұжымын басқарған кезде ұйымдастырған концерттерінің бағдарламасы да жоғалмаған. Осыған қарағанда Өтеген ағай өзін, өнерін іздейтін бір жанның келерін әуелден күтіп, дайындалған секілді көрінеді. Сол кездесудің кеш те болса болғаны қандай жақсы.
Батыс Қазақстан облысы
