Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Анығында тағдыры қиын тарихи тұлға туралы жалпақ жұрт жете біле бермейді. Жазықсыз құрбан болған аяулы жанның ауыр тағдырын, көкірегінде кеткен асыл арманын өскелең ұрпақтың білгені жөн. Өнеге үшін, тәлім үшін.
– Менің атам Тілеулі мен әжем Ерке екеуі Шаймерден, Мұқаш, Есім, Сапи (менің әкем) және кенжесі Жұмағали есімді бес ұл тәрбиелеп өсіреді. Жұмағали бала кезінде қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының Ғ.Мүсірепов ауданында Жаманшұбар ауылында молдадан сауат ашып, білім алды. Жасынан білімге құштар баланың алғырлығы мен зеректігін көрген ағасы Шаймерден оны Қаратал ауылындағы өзінің досы Құсайын Темірбековке орыс-қазақ мектебінде білім алуға береді. Арабша, орысша білімді Жұмағали дәрігер Құсайынның (халық арасында оны солай атаған) ақыл-кеңесімен Омбыдағы әскери-фельдшерлік мектепке оқуға түседі, оны 1913 жылы тәмамдайды, – дейді Жұмағали Тілеулиннің немере інісі Бекет Тілеулин, – мектеп бітірген соң ауылда жұмыс істеп, кейін Құсайын Темірбековтің рұқсатымен оның қызы Райханға үйленіп, Петропавл қаласына кетеді. Сол жерде жары екеуі үш ұл тәрбиелеп өсіріп, қиын тағдырды бастарынан кешіреді. 1938 жылдың 17 ақпанында Ішкі істер халық комиссариаты басқармасы «үштігінің» қаулысымен «халық жауы» ретінде ату жазасына кесілді. Атамыздың өмір жолы шынында да ауыр. Ол ағарту ісінде, денсаулық сақтау саласында, сонымен бірге мемлекеттік және қоғамдық орындарда қызмет еткен қайраткер. «Алашорда» қозғалысының белді өкілі болды. Тарихтан белгілі, бұл қозғалыстың көздеген мақсаты қазақ мәдениетін, қазақ тілін дамытып, қазақ жастарының білім алуын алға қою еді. Ең бастысы, олар Алаш автономиясын құруды қажет деп санады. Бұл партияның қайраткерлері қазақ халқына қызмет ету бағытында көп еңбек сіңірсе де, соңы қайғылы аяқталды. Саяси партияның белді өкілдерінің ішінде Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Сұлтанмахмұт Торайғыровпен бірге Жұмағали Тілеулин де болды.
Қызылжар қаласында уездік дәрігер болып қызмет етіп жүрген кезінде «Алаш» партиясының болашақ көшбасшылары М.Дулатов, М.Жұмабаевтармен танысады. Осы адал достық өмірлерінің соңына дейін үзілмей жалғасса керек. М.Дулатов 1909 жылы «Оян, қазақ!» атты кітап жазады. Мұндай кітапты сол тұста жазуға мүлде болмайтын. Міржақыптың сұрауымен осы кітаптың бір мың данасын Жұмағали Тілеулин өз басына төнетін қауіпті біле тұрса да, басын оққа байлап, үйінде тығып ұстайды. 1918 жылы Алашорда мүшесі ретінде тұтқындалып, Петропавл түрмесіне қамалады. Сол кезде Мағжан Жұмабаев «...ға», яғни «Жұмағалиға» деген өлеңін шығарады.
Бұл тұста елде мұғалім кадрлары қасқалдақтың қанындай тапшы еді. Жұмағали уездік фельдшерлік ауруханада қызмет ете жүріп, қысқа мерзімдік мұғалімдер даярлау курстарында сабақ берген. Жалындаған жастың алға қойған мұраты үшін бұл жұмыс аз болып көрінуі әбден ықтимал. 1922 жылдың қазанында Ақмола губерниясында қазақ мектептері үшін мұғалімдер даярлайтын педагогикалық курстарды ашу туралы шешім қабылданып, Ж.Тілеулин осы курстың меңгерушісі болып тағайындалған. Төңірекке білім нұрын шашқан, сол замандағы талай талапты та талантты жастың көкірегіне сәуле құйған курс кейін техникумға айналған. Жұмағали Тілеулин Қызылжар қаласындағы осы техникумның алғашқы директоры болып қызмет атқарған. Бүгінде бұл оқу орны М.Жұмабаев атындағы Петропавл гуманитарлық колледжі деп аталады. Мұражайда Алаштың арыстары Мағжан Жұмабаев пен Жұмағали Тілеулинге қатысты талай тарихи материалдар сақтаулы тұр.
Бүгінге жеткен тарихи деректерге, жалпы қисынға салып қарағанда, алғашқы білім мекемесінде олқылық шашетектен еді. Жатақхана, жиһаз, қаржы жетіспеушілігі өз алдына, мұғалімдер де аз болатын. Тілеулиннің өзі тарих, жаратылыстану және педагогика пәндерінен сабақ беріпті. Курс оқушылары Петропавл, Көкшетау, Ақмола, Атбасар және Шарлық уездерінен болса керек. Білімді әрі өте жігерлі курс жетекшісі материалдық-техникалық базаны нығайтуға орасан зор еңбек сіңірген. 1924 жылы танымал композитор Иван Копыхты музыка және ән сабағынан оқытушы етіп жұмысқа қабылдаған. Ол елуден астам оқушының қатысуымен қазақ ұлттық хорын құрыпты. Олардың ішінде кейін халыққа танылған Шахмет Құсайынов пен Жұмағали Саин да болған. Хор облыстық өнер байқауларында сан мәрте жеңімпаз атанса керек. 1928 жылы Бүкілресейлік орталық атқару комитеті қазақ өкілдігінің шақыруымен Мәскеуге де барған. Деректерге қарағанда, бұл хорды мемлекет қайраткері А.Досов шақырған екен.
Оқу орнында оқулықтар дайындауға барлық мұғалімдер жұмыла кіріскен. Жұмағали Тілеулиннің өзі 1922-1927 жылдары оқулықтарды орыс тілінен қазақ тіліне аударып, медицина тақырыбындағы кітаптар шығарған. Негізгі мамандығы фельдшер болғандықтан, Орынборда «Гигиена», «Денсаулық», Мәскеуден «Жұқпалы аурулар», «Қышыма» атты кітаптар шығарыпты. 1927 жылы Қызылорда қаласында «Гигиена» кітабы тағы бір мәрте басылып шыққан. Денсаулық сақтау саласы бойынша ағарту жұмыстарын жүргізу мақсатында медициналық мазмұндағы жинақтарды аударып шығарған. Көптеген мақалалар жазған. Жан-жақты жұмыстарының арқасында мұғалімдер курсы сол кездегі Қазақстанның үздік оқу орындарының біріне айналған.
1927 жылдың тамыз айында медициналық кадрлардың тапшылығы себеп болып, денсаулық сақтау саласына оралған. Ақмола губерниясы бойынша «Казмедторг» мекемесінің уәкілі болып тағайындалған. Губерниялық денсаулық сақтау саласы емдеу бөлімшесінің меңгерушісі қызметтерін атқарған. Ол кезде не көп, ел ішінде жұқпалы ауру көп. Ауық-ауық бас көтеріп тұрады. Міне, осындай індет өршіген кезде халықты емдеп, көп пайдасын тигізген.
Жазған мақалаларын ең алғашқы баспа – «Айқап» журналында бастырған. Сонау 1913 жылдан бастап Орынборда Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатовтың шығарған «Қазақ» газетінің белсенді тілшісі болған. Мәнді мақалаларын «Жаңа мектеп», «Қызыл Қазақстан», «Әйел теңдігі» журналдарында жариялаған. 1917 жылдың 1-12 мамыр аралығында Мәскеуде өткен Бүкілресейлік мұсылмандар съезіне 800-ден астам делегат қатысқан. Сол саптан Ақмола губерниясынан Мағжан Жұмабаев пен Жұмағали Тілеулин табылған. Осы съезде, кейін Орынборда өткен Бүкілқазақстандық съезде ұлттық автономия құру туралы мәселе көтерген. Ішінде Ж.Тілеулин бар он адамнан тұратын депутаттардың құрылтай жиналысын өткізіп тұру мәселесі көтеріледі. Осы жиында «Алаш» атты қазақтың жаңа саяси партиясы құрылады. Оны зиялы қауым жетекшілері басқарып, құрамына М.Тынышбаев, Х.Ғаббасов, А.Ермеков, М.Жұмабаев, Ж.Тілеулиндер кіреді. «Алаш» партиясының уездік комитеттері құрыла бастаған тұста Петропавл уездік комитетінің жетекшілері болып Ж.Тілеулин мен С.Күсемісов сайланған.
Отызыншы жылдың 5 маусымында Жұмағали Тілеулин тұтқындалып, Қызылжар түрмесіне қамалды. 2 тамызда босатылды. Әйтсе де, 1931 жылдың қаңтар айында қайта тұтқындалып, Алматыға жіберіледі. 1932 жылдың 20 сәуірінде Ж.Тілеулин және «Алашорда» қозғалысының басқа да мүшелері бес жылға сотталып, Воронеж облысына айдалған. Сол жақта жүріп Белозер аудандық ауруханасында жұмыс істеген. Медицина тақырыбында маңызды мақалалар жазған. Ал отбасы болса төңіректің бәрін қара бұлт торлап тұрған уақытта қудаланудан сескеніп, Ташкент қаласына қоныс аударған. Жер аудару мерзімі біткен соң Жұмағали Тілеулинді Қырғызстанға жібереді. Фрунзе қаласындағы аудандық ауруханада жұмыс істейді. 1936 жылы Новотроицк аудандық ауруханасының меңгерушісі болды.
Алғашқы қудалаудың ауыр әсері енді арыла берген кезде қылышынан қан тамған 1938 жыл да келіп жеткен. Сол жылы 17 қаңтарда Ж.Тілеулин тағы да тұтқындалған. Ақпан айында Алматы облысындағы ішкі істер халық комиссариаты «үштігінің» қаулысымен «халық жауы» ретінде сотталып, ату жазасына кесіледі. Ол ол ма, «фашистік шпион» деген ауыр айып та тағылады. 17 ақпанда сот үкімі орындалады.
Есіл ердің есімі арада жиырма жыл уақыт өткеннен кейін ғана ақталған. Қайтыс болған куәлік пен қылмысы анықталмағандығы туралы шешім шығарылған.
Алаш қайраткерінің Ерік, Әзиз, Серік есімді үш баласы болған. Ерік қан майданда сырқатқа ұшырап, қаза тапқан. Ортаншы ұлы Әзиз де майдан даласында хабар-ошарсыз кеткен. Кіші ұлы Серік соғыстан кейін Алматыдағы медициналық институтты үздік бітіріп, аспирантураға түскісі келеді. Бірақ «халық жауының» баласына мұндай бақыт бұйырар ма?! Жұмағали атамыздың жары Райхан апамыздың да денсаулығы сыр бере бастаған. Ленинград қаласына апарып емдетіп, ота жасағанымен 1955 жылы өмірден өткен. Бір әттеген-айы, жарының ақталғаны туралы жақсылық хабарды естімей кетті. Серік докторлық диссертациясын қорғап, медицина саласына үлесін қосып, сексенге толған шағында қайтпас сапарға аттанған.
Қазір Көкшетау қаласындағы бұрынғы Левон Мирзоян көшесіне Алаш ардақтысы Жұмағали Тілеулиннің есімі берілген. Бәлкім, әділдік дегеннің өзі де осы шығар. Л.Мирзоянның тұсында ату жазасына кесілгенімен, оның атындағы көше қайраткер атамыздың атына ауыстырылуы ақиқаттың жеңуі дейді көкшетаулықтар. Шынында да солай емес пе?!
