Бөтен елдің бір жылт ете қалған нәрсесін әлеуметтік желіде атойлап жарнамалап, «пәлен елде мынадай керемет болып жатыр», «ана халық бүйтеді, мына жұрт сөйтеді екен» деген кейіпте үнемі өзгені өзіңнен оздыра ой саптау мен басқаның басын төрге жайғастырып сөйлеудің өз ішіңнен жатты көбейтіп, өскелең ұрпақтың санасын улап, бөтенге еліктеп-солықтауын күшейткеннен басқа халыққа әкелетін түгі жоқ. Жалт еткенге жалп етіп жабыса құлаудан мән шықпайды. Мұның сорақылығын тіліміздің басындағы қазіргі ахуалдан аңғару қиын емес. Мысалы, орыс тілінің «артықшылығына» иек арту психологиясының пайда болуы, әсіресе тіліміз мен мәдениетімізді менсінбейтін қарагөздеріміздің мұны ұят, ар санамауы, ана тіліміздің күнделікті өмірде қолданыс аясының тарыла бастауы – осының жарқын дәлелі.
Қазір онша мән берілмей, көңіл бөлмеген ұсақ-түйек мәселелердің соңынан қым-қуыт үлкен қиындықтар пайда болуы мүмкін. Оқушы балалар тұрмақ егде жастағы қазақтардың өзі бір-біріне «окей», «давай», «пока», «конечно» деп тіл қатысып жатады. Бір қарағанда, мұнда тұрған не бар тәйірі, деп көңіл-күйіңізді бұзбай кете беруіңізге болады. Қазір орысша араластырмай, таза ана тілінде сөйлейтін адам табу қиын. Бірақ мұндай сорақылықтың ар жағында тек тілді шұбарлау ғана емес, өзіңді құрметтемеу, төмендету жатқанын сеземіз бе десеңші?.. Ұлт туралы көзқарас қай кезде де жекелеген адамдардың пікірімен қалыптасатыны белгілі. Жұрт сені ақыл-парасатың мен біліктілігіңе, өнерің мен кәсіби шеберлігіңе қарап құрметтейді. Сол арқылы еліңді, халқыңды танып-қанығады. Абай жиырма төртінші қарасөзінде: «Біздің қазақтың достығы, дұшпандығы, мақтаны, мықтылығы, мал іздеуі, өнер іздеуі, жұрт тануы ешбір халыққа ұқсамайды» дейді. Осы ой бүгінгі адамдардың шынайы болмысын сипаттайтындай. Өзге жұртты тануымыз, бағалауымыз әлі де қызық. Көбіне басқа халықты қазаққа үлгі-өнеге еткенді жақсы көреміз. Әсершілміз. Тамсанғышпыз. Табынғышпыз. Жақында қарапайым бір сатушының әңгімесі қайран қалдырды. Тұрмыстық тауарлар дүкенінің иесі орыстілді қазақ әйелі екен. Одан алатын затымыздың сапасын сұрағанымызда: «Мұны көбіне орыстар сатып алады. Өте тамаша. Өкінбейсіз», деді. Заттың мақтауын асырғысы келген пошымының түрі. Осы бір ауыз сөзде көп мағына бар. «Ресейде өндірілген, сапасы жоғары» дегенді естуіміз бар еді, ал енді саудасына орысты мысалға келтіріп жарнамалауды бірінші рет кездестіруіміз. Аса бір мән бере қоятын нәрсе емес сияқты, бірақ түсінген жанға «көбіне орыстар сатып алады» деудің астарында сойқан насихат жатыр. Неткен сұмдық пайым. Бұл жерде бөтен халықтың намысына тіл тигізейін деген ниетіміз жоқ. Жанымызды күйдіріп, өзектегі өртке май тамызған мүлде басқа мәселе. «Заттың жақсысы мен жаманын тек орыстар ғана біледі» деген пиғылды сауда жүргізудің амалына айналдырған сатушы әйел осы бір ауыз сөзімен өзінің деңгейін төмендетіп тұрғанын сезбейтіні өкінтті. Бір-бірімен орысша сөйлесіп, өз халқының бағасын төмендетіп жүретін мұндай жарамсақтармен бетпе-бет келгенде, не деріңді білмей, абдырайсың. Онсыз да аз қазақ бір-бірімізбен бет жыртысып, жағамызға жармасқанда не опа табамыз, деген ойға тоқталып, амалсыз үнімізді ішімізге жұтып қала бердік. «Қарғайын десем, жалғызым, қарғамайын десем, жалмауызым» дегенді қазақ осындайларға күйінгеннен айтқан болса керек.
* * *
Ұрпақ тәрбиесі – ұлт тәрбиесі десек, біз қазір әр ұлт өзінің мықтылығын озық ойымен, ғылым мен білімдегі, өнер мен мәдениеттегі ілгері қадамымен, ілкімді істерімен ғана дәлелдейтін дәуірге табан тіреп тұрмыз. Бүгінде бүкіл ел осы мүмкіндікті пайдаланып қалудың бәсекесіне көшкен. Яғни ертеңгі күні етекте қалып қоймаудың қамы. Тым құрығанда қорланып, басқаның көмегіне тәуелді болмауға тырысып-бағады. Қаншама ұлттар жер бетінен осындай қам-қарекетсіздігінен, болашағына дұрыс бағдар жасай алмағанынан жойылып кеткені тарихтан мәлім. Өйткені саналық деңгейі қалыптаспаған ұлттың қорғаныс рухы әлсірейді, күш-жігері үзіледі... Әркімге тамсанумен, әрнеге ұмтылумен қаншама алтын уақытымыз зая кеткен. Жан-жағымызға, ертегіге таңырқауымызды қоймай, тек қиялдап, арман қуып жүре беретін болсақ, өмір атты үлкен теңізде қолтығымыздан ешкім келіп демемейді. Өзімізді өзіміз сүйрелемесек, өзімізді өзіміз сүймесек, біздің аңсар-арманымызды басқа жұрт қайтеді?! Біріміз Америкаға, енді біріміз тағы бір елге ұмсынып, «анаған қарап бой түзесек, құлпырған елге айналып кеткелі тұрмыз», «мынадан үлгі алсақ, айымыз оңынан туа салады екен» деген сияқты бақытты басқа елден іздеуді қоятын кез келді. Бұл түсінік бойынша бізден басқаның бәрі бақытты да, біз ғана «бақытсыз Жамалдың» күйін кешіп отырған сияқты боламыз. Онсыз да ұлтты байырғы төл болмысынан айыруға барынша күш жұмсаған отарлаушы империялардан жеген таяғымыз аз емес еді. Сондай зобалаң-зұлматтан аман қалған қазақ даласын енді мұнан былайғы уақытта өзгелерді, өзіне тамсантатын, танытатын, сыйлата алатын, үніне басқалар құлақ асатындай байтақ ел деңгейіне жеткізуге мүдделі болуымыз керек. Қоғам өзінің төл болмысын түгел зерделеп, танымайынша бәсекеге қабілетті бола алмайды екен. Елдің даму болашағын айқындайтын, қоғамның даму өрісін кеңейтетін рухани іргетасымыз берік болуы үшін жаңа уақыттың озық дүниелерін өзімізге тән құндылықтар мен қасиеттерді сақтай отырып бағындыра алсақ, ұрпақ тәрбиесінде қоғам тарапынан жіберіліп жатқан қателіктерге тосқауыл қойылар еді, ұлттың мәдениетіне жат құбылыстардың етек жаюына жол берілмес еді.
* * *
Әлемдік сахнада кімнің қай орынға жайғасатыны өркениетке қосқан үлесімен белгіленіп жатыр. Сондықтан банктен несие алып құдалық, той-думан өткізуді тыйып, жиған дәулетімізді, қайрат-қуатымызды қазақтың әлем өркениетіне қосатын үлесіне жұмсасақ, нұр үстіне нұр болар еді?! Болашақтың босағасында қалмай, төрткүл әлемнің төріне озғымыз келсе, солай істеуге тиіспіз. Міндеттіміз. Бұған мысалды тарихтан, алыстан іздеудің қажеті жоқ. Абай Құнанбайұлының 175 жылдық мерейтойы аясында ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен ақын шығармаларының әлем тілдеріне, атап айтқанда, ағылшын, араб, түрік, қытай, неміс және жапон тілдеріне қазақ тілінен тікелей аударылуы ұлттық әдебиетіміздің ғаламат жетістігіне баланады. Алғаш рет ұлы ақынды ағылшын тіліне аудару, басып шығару және тарату жұмысына Кембридж университеті баспасының, испан тілінде сөйлетуге Сервантес институты мен «Visor» баспасының, француз тіліне аудару, басып шығару және таратуға Францияның ең ірі Галимар (Editions Gallimard) баспа үйінің, итальян тіліндегі аудармаға Италия ірі баспаларының бірі – «Gruppo Mondadori»-дің, Абайды араб әлеміне таныстыруға Араб мемлекеттері лигасының Білім, ғылым және мәдениет ұйымы (ALECSO) баспа үйінің, қытай тілінде сөйлетуге танымал жазушы, ҚХР Мемлекеттік сыйлығының иегері Ақпар Мәжиттің, түрік тіліне аудару жұмысына Түрік әдебиеті қоры баспасының (Türk Edebiyati Vakfi), жинақты неміс тіліне аудару және басып таратуға «Alles Druckbar» баспасының, жапон тіліне аударылуына Токио университетінің профессоры Сакай Хироки, қазақ әдебиетін зерттеуші Микия Нишимура, жапон-қазақ сөздігін құрастырушы, аудармашы Шигенобу Масуджималаптың қатысып, «Ханаденша» баспасының тартылуы бұл жобаның жоғары сипатта, мемлекеттік деңгейде қолға алынғанын аңғартады. Мұндай ауқымды жұмыс бұрын-соңды әдебиет әлемінде болған емес. Біздегі барлық салаға қазір осындай ұлттық жобалар қажет-ақ.
* * *
Сана құлдығынан құтылып, өзіңді материалдық та, рухани да жағыңнан азат екеніңді сезінбесең, өрмекшінің торындағы шыбынның аянышты халіне түсу оп-оңай. Осы орайда қазақты қазақ қылып тұратын ұлттық болмысы қандай болуы керек деген сұрақ туады. Өйткені ұлттық болмысынан айырылған адамның тұрақты мекені болмайды, мұрнын тескен тайлақтай алдамшы тірліктің жетегіне құлдыраңдап еріп жүре береді. Кім бал жалатса, соның айтқаны заңға телініп, жат ағым мен түрлі наным-сенімнің құрбанына айналуы ғажап емес. Болмысын жоғалтқан ұлттың келешегі келте болары анық. Жақында Азамат Құрманғалиев есімді азамат фейсбуктегі парақшасында бастауыш сынып оқушыларына Хэллоуин сабағын өткізген мұғалім мен оқушылардың суретін жариялады. Автор жазбасында: «Осыдан соң келер ұрпақ пен болашақтан үміт күтпесе де болатын сияқты. ...Бесіктен белі шықпаған, ненің жаман, ненің жақсы екенін әлі дұрыс ажырата білмейтін бастауыш сынып оқушылары осы Хэллоуиннің қайдан, қалай келгенін біле ме екен өздері?!
...Жалпы, мектеп қабырғасында осындай іс-шара өткізуге қаншалықты рұқсат етілген?..» деген жанайқайын жеткізді. Ақпарат көздері мәліметтеріне жүгінсек, бейресми мереке ретінде тіркелген 31 қазандағы Хэллоуин мерекесі мектеп оқушыларына біраз жылдан бері дәріптеліп келе жатқанға ұқсайды. Мысалы, Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы Ақбастау орта мектебінің ағылшын тілі пәні мұғалімі Шолпан Абдуқалықованың «BILIMDILER.KZ» порталына 2012 жылы 16 қыркүйекте жарияланған мына бір әдістемелік сабағы осы ойымыздың растығына көз жеткізеді:
«7 сыныпта өткізілетін бұл сыныптан тыс сабақ оқушылардың ағылшын елінің мәдениеті туралы білімін кеңейтуге, осы халықтың салт-дәстүрін білуге, оқушылардың тілін дамытуға арналған. Сабақтың тақырыбы: Celebrating Halloween. Мақсаты: 1. Оқушылардың осы тілде сөйлейтін халықтардың мәдениеті жөнінде, салт-дәстүрлері жөнінде білімдерін кеңейту; 2. Оқушылардың тілін дамыту, сөздік қорын толықтыру. 3. Ағылшын халқының мәдениетіне қызығушылық тудыру, олардың салт-дәстүрлерін білу, жауапкершілікке тәрбиелеу. Қолданған құралдар: рухтардың, жезтырнақтардың, жарқанаттың, скелеттің костюмдері асқабақ, балауыз, компьютер, интерактивтік тақта, шарлар, тәттілер, «Happy Halloween!» тақырыбына арналған суреттер, жаңа сөздер». Қазақтың баласына көк тиындық пайдасы жоқ мерекені тәптіштеп түсіндірген мұғалімнің сөзін әрі қарай оқуға дәтіміз шыдамағандықтан жаба салдық. Әлі оң мен солын танып үлгермеген баланың көкірек көзін ашуға төл дәстүрлеріміз неге осылай жоғары деңгейде насихатталмайды? Жат елдің жан шошырлық құбыжық бейнесіне еліктеп өскен олар кейін қай елдің мүддесіне қызмет етеді? Мұндай масқаралықты еліміздің болашағына жасалған қастандық деп санаймыз. Балаларды бөгденің бөзіне еліктіргенше, қазақтың ұмытыла бастаған «Асық ату», «Ақсүйек», «Ұшты-ұшты», «Айгөлек», «Соқыртеке», «Ақшамшық»... сияқты ұлттық ойындарымен байланыстырып сабақ өтсе, ұлттық болмысымызға жарасымды дұрыс тәрбие қалыптаспай ма?
Ең қорқыныштысы, жылдан-жылға бұл пәлекеттің аясы кеңеймесе, кемитін түрі жоқ. Астанадағы кей кафелерде осы күні асқабақтың ішіне шам жағылып, қызмет көрсетушілердің бет-ауызындағы қорқынышты бояу жұрттың үрейін тудырып жүр. Тіпті «Блюз» кафесінде жат елдің бұл мерекесіне қарсы пікірімізді басшысына айтып баруын сұрағанбыз. Алайда тағы да сол баяғы Абай атамызша айтқанда, «Адасқан күшік секілді. Ойларым жұртта қалды ұлып» демекші, ескертпемізге қыңқ еткен жанды байқай қоймадық. Мұнан асқан сорақылық бола ма?! Жылдың соңында үлкен қалалардағы барлық дүкен шыршаның салпыншақ ойыншықтарына, «рождество» мерекесінің суреттеріне толып кетеді. Сатушыларымыз басына Санта Клаустың қалпағын киіп алатынды шығарды. Ұлттық мәдениетіміздің көмескіленіп, керісінше ата-дәстүрімізбен қабыспайтын осындай мерекелердің жадымызға шегеленуі көңілге қаяу түсіреді. Бұл – санасы уланып, байырғы бабалар дәстүрін менсінбеген қоғамның белгісі. Бұл – өзін өзгеден кем санайтын, ұлттық болмыстан ада, елдік мүдде-мұраттан жұрдай сана. Бүтін бір ұлттың адасуына әкеліп соқтыратын Хэллоуин, әулие Валентин күні секілді жат елдің өмір салтын дәріптейтін, зұлымдық пен арсыздықты үлгі-өнеге етіп көрсететін ондай арам шөптерді түбіне дейін суырып жұлып тастамасақ, ұлттық келбетімізге сын.
* * *
Өзін бағаламаған, өзіне-өзі жаны ашымаған жұрт дандайсып, масайрап, тапқан табысын тойға шашып-төккенге мәз болады. Ал ертеңін ойлаған есті елдің ұрпағы білім қуып, ғылымда керемет жаңалық ашқанына қуанып жатыр. Технологиясымен, мәдениетімен озсақ дейді. «Шырылдауық шегіртке ыршып жүріп ән салған. Көгалды қуып гөлайттап, Қызықпен жүріп жазды алған» демекші, өкінішке қарай, біздегі бай-бағланның дені шетелге қыдырып, жон арқасын теңіздің құмына қыздырғанға, дүркіретіп той өткізгенге, бәйгеге қос-қос машина тігіп, жалғанды жалпағынан басқанға риза. Абай атамыздың өлеңіндегі «өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпағы» адам бойына енсе, әлбетте ол жанның иманы кеміп, рухы әлсірейді. Дарақылық, мақтаншақтық – қасірет, ал барыңды аялай мақтана білу өнегелік десек, желбуаздыққа салынып, «Боратқа» булыққан бір сәттік көңіл күй ауанындағы намысшылдық емес, аныққа табан тірей сөйлеу мәдениеті қажет бүгін.
Ол үшін тәлім-тәрбие құралы саналатын телеарналардағы анимациядан бастап, барлық өнімдер ұлттық құндылықтардың насихатталуына қызмет етсе дейміз. Телеарналарды ашып қалсаңыз – өңшең өздерін жұлдыз санаған біреулер. Сағаттап солардың өмірі мен жүріп-тұрғаны насихатталып жатады. Ақселеу Сейдімбек пен Жәнібек Кәрменовтің қазақ телевизиясынан тараған сонау бір жылдардағы сыр-сұхбаттық әдеби-сазды бағдарламалары аға ұрпақтың жадынан әлі күнге неге өшпей келеді? Екеуі де өз саласының нағыз білгір маманы болғандықтан. Осыдан келіп халық арасында «Жәнібек ән салады, Ақселеу тамсанады…» деген қанатты тіркес пайда болған еді. Халық пен телевизияның үні, мүддесі егіз болатын. Көше әндері емес, көшелі әндер тыңдалатын. «Бозторғай» әні былай туған еді» болмаса «Көкшолақ» – ақынның басынан кешкен қайғысын күліп отырып жеткізген үлкен мұңы бар, ойы бар ән, сондықтан осыны орындаған кезде қашан да сол зерделілікті ұмытпай отырған абзал ғой» деген сыңайда әр әннің шығу тарихы туралы қатар сыр шертілуімен музыкалық жауһар туындылар халықтың жанына жақындай түспеді ме?! Әр жақсы әнді насихаттарда осы дәстүрді жалғастырып, қазақтың қазынасына айналдыра беруге қазір кім кедергі келтіріп отыр? Ән-маржаны туралы білікті мамандар сөйлеп, шынайы өнер адамдары қатыстырылса рухани мұра қағажу тартпас еді-ау. Шетелдің сериалдары мен батысқа еліктеуден туған ток-шоулардан гөрі қазақтың келешегіне қажет осындай дүниелер қымбат емес пе?!
