Сәбит Мұқанов – жазушылық дарынымен қоса көп қырлы, күрделі тұлға. Ол – қазақ әдебиетінің барлық жанрында өнімді еңбек еткен ақын-жазушы ғана емес, жалпы қазақ қоғамында қайраткер ретінде өшпес із қалдырған адам. Қазақ халқының мүддесі үшін ол ешқашан да бұғып қалмай, ашық күреске шыққан. Қазақ тіліне залал келтірмек болған бір министрдің орынбасарын да ашық сынаған. Ал мұндайларды оның заманында басқа ешкім де істей алған жоқ. Қазір жұрттың бәрі жақсы көріп, көз алмай көретін айтысты да өшіп бара жатқан жерінен тірілтіп алған Сәбит Мұқанов. Жеке басының адамгершілік, қайырымдылық, жомарттық мінезімен де айрықша болған адам. Оның шапағатын көріп, артынан ірі тұлғаға айналған қазақ жазушылары мен ақындарын, ғалымдары мен публицистерін санап шығудың өзі мүмкін емес. Ал басына іс түскен ақын-жазушылардың бәрінің де қолдаушысы да, қорғаушысы да Сәбит Мұқанов болғанын жалпақ жұрттың бәрі біледі. Соның бір мысалын ғана айтар болсақ, ол Қордайдағы мекенінде денсаулығынан айрылып, жатып қалған қарт ақын Кенен Әзірбаевты үйіне алып келіп, Совминнің ауруханасында емдетіп, артынан Алматының түбінен жайлы үй салдырып берген. Жұмысы бастан асып, шығармашылығы аттай шауып, көл-көсір еңбек етіп жатқан күннің өзінде де ол айналасындағыларға көмек қолын созуға уақыт тауып отырған.
Оның шығармаларының бәрі күні кешеге дейін қазақтың эстетикалық талғамын тәрбиеледі. Әсіресе 80-ші жылдарға дейін Ботагөз болғысы келетін бойжеткендер, Асқар болғысы келетін бозбалалар қазақ даласының барлық түкпірінде жүретін.
Сәбит Мұқанов қазақ жерін тегіс аралап, көрген-білгенін тұтастай жазып кеткен саяхатшы жазушы болғанын да халық жақсы біледі. Қазіргідей жайлы көлік жоқ, тепеңдеген кеңестік салдамандармен Атырау-Жайық, Қызылорда, Шымкент, Тараз, Алтай, Семей, Орталық Қазақстан, Торғай өңірлерін тегіс аралап шыққан. Ол өзіміздің ел түгіл, қазақты іздеп Қытай мен Моңғолияға да барған. Журналист әріптесіміз Бекен Қайрат жазушының Моңғолияға барған сапарындағы кездесулер туралы былай жазған еді: «Бұл кездесу ондағы қазақтар үшін көктен Ғайса түскендей әсер қалдырған көрінеді. Сәбеңді көріп, қолын алған, қасына отырып әңгімесін тыңдаған адамдар әлі күнге: «Баяғыда Мұқанов келген жылы...», деп, ұзын-сонар хикаясын бастайды-ау. Расында, осы жылдары байөлкелік қазақтар арасына Сәбеңнің «Ботагөз» романы кең тарап, сауаты бар қазақ баласы үтір-нүктесіне дейін оқып шыққан, сауаты жоқтар оқытып тыңдаған, «Сұлушаш» поэмасын екінің бірі жатқа айтатын, нағыз бір рухани таза, жұтынып тұрған заман еді».
Ал Қытайға барған екі айлық сапарынан Сәбит Мұқанов «Алыптың адымдары» деген кітап тудырды. Саясат Қытайды халыққа таныстыруды көздесе, Сәбең Қытайдың атын жамылып, ондағы бауырларды мұндағы қазақтарға таныстырды. Соның ішінде ақын Таңжарық Жолдыұлының ұзақ толғауын Қазақстанға алғаш тұтастай жеткізіп, жариялаған да Сәбең еді.
Сәбит Мұқанов туралы замандастарының жазған-сызғаны «Кәдімгі Сәбит Мұқанов» деген бір қалың жинақ болып шыққан. Соның ішінде Сәбеңді өзгелерден де жақсырақ білетін жерлесі, академик-жазушы Ғабит Мүсірепов Сәбең туралы былай дейді: «Бір өзі бір би-
блиотека кітап жазған, бір өзі бір елдің басынан кешкен бар дәуірін қамтуға құлаш ұрған, әр дәуірдегі елдік, ерлік тіршілігін, ой өрісін, сезім тереңдігін көрсете алған, теңдесері сирек кездесетін қалам еңбекшісі». Қазақтың бүгінгі арда ақындарының бірі Ғалым Жайлыбай ол туралы:
«Көктем көрген көңілдің сазын ұғар,
Атажұртта Арыңның қазығы бар.
Сәбең деген – қазақтың кең даласы,
Өткелі бар, Өрі бар, Жазығы бар»,
деп нақпа-нақ теңеу берген еді.
Шынында Сәбең «қазақтың кең даласы», алып-қосары жоқ. Баз біреулер бүгінгі таңда қазақты сол «даласынан» айырғысы келетінін де айтпай кетуге болмайды. Олардың айтатындары Сәбең Алашордаға қарсы болыпты, Мағжанды және басқаларды қатты сынаған... Ол рас, өйткені өкіметтің ресми саясаты коммунист жазушы Сәбит Мұқановтан осыны талап етті. Айтпаса, жазбаса басы кетер еді. Бірақ... Бірақ жамандап отырғанымен, Сәбең олардың жасаған игі істерін, алға қойған мақсаттарын халыққа білдіріп отырды. Ұстараның жүзінде тұрып алашордалықтардың қазақ жастары үшін қиын кезеңнің өзінде мұғалімдік курс ашқанын, онда озық тәсілдер қолданылғанын, соның ішінде имандылық пен тәрбиеге үндейтін дінді де оқытып отырғанын көрсетті. Алашорда комитетінің оқу іздеген жастарға қаражат жағынан көмектескені де Сәбеңнен белгілі болған. Бірақ өзі оларға көмек сұрап барғанын кітабында айтпай кетеді. Демек барған, көмек алған болуы керек. Ал барып, көмек ала алмаған болса, оны жазған болар еді...
Партияның ұстатқан бағдарымен қанша жамандаса да ол Мағжанға үнемі қамқорлық қолын созып отырған. Жеті жылға жуық айдауда болып келген ақынды Алматыға шақыртып, қолына ақша беріп, пәтерге тұрғызып, жұмыс тауып берген де Сәбең. Жазушы Жайық Бектұров 1992 жылы шыққан «Бес арыс» жинағында Сәбит 1932-1933 жылдары Мәскеуде оқып жүріп, айдаудағы Мағжанға хат жазып жібергенін айтады. Жай хат қана емес, қаржылық жағынан да көмек бергені сөзсіз. 1936 жылы Жазушылар одағының төрағасы болып жүргенде сол кездегі республика басшылары Л.Мирзоян, О.Исаев, С.Нұрпейісовтерге айтып жүріп, Мағжанды Алматыға алдырады. «Мен оны вокзалдан өзім қарсы алдым, Өзбек көшесінен өкіметтің көмегімен екі бөлмелі үй әпердік. Біз Мағжанға кітап аудартқыздық. Л.Фейхтвангердің «Семья Оппенгейма» романын аударттық. Баспадан көп ақша бергіздік», деген екен Сәбеңнің өзі. Егер Алашорданы және алашордалықтарды барлық жан-тәнімен қабылдамаған, жек көрген адам болса, Сәбит Мұқанов осыны істер ме еді? Оған ешкім Мағжанға хат жаз немесе түрмеден босап келгенде Алматыға шақыр, қызмет тауып бер демеген болар. Мұның бәрін Сәбең өз жүрегінің түбінде Алаш идеясын жақтағандықтан, ұлтын сүйгендіктен, оны басқалармен тең қылуға қадам жасағандықтан істеген деп батыл айта аламыз.
«Абай жолында» Құнанбайды жамандай отырып, оның кең ауқымды, ірі қайраткер екенін танытқан Мұхтар Әуезов сияқты Сәбең де Алаш қайраткерлерін, соның ішінде Әлиханды, Мағжанды, Абылай Рамазановты және т.б. кім екенін оқырмандарына білдіріп кеткен. Жүрегінің түбінде алашордалықтарға деген құрмет болмаса Сәбең өстер ме еді? Егер ол осыларды жазбаған болса, ұмытылып қалмас па еді? Ал оларды жазу да –жазушының ерлігі, адамгершіліктің ақ туынан аттамағандығының бір белгісі.
Осындайды терең ұқпайтындар, ой-өрісі жетпейтіндер мәселенің үстінен қалқып, Сәбеңе ағаш оқтарын әлі де атып жатыр. Одан «қазақтың кең даласына» келетін зиян жоқ, озық ойлы қазақтың бәрі Сәбит Мұқановтың қазақ еліндегі орнын біледі.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап оның шығармалары қазақ даласына кең жайыла бастаған. Содан бері қашан үлкен жүрегі тоқтаған 1973 жылға дейін 50 жылдан артық Сәбит Мұқанов халқын көркем сөзімен сусындатқан. Талай өлеңдерімен қатар көркемдік қуаты жоғары, сол кездегі жастар өмірі, махаббатпен қатар әлеуметтік теңсіздік тақырыбын қамтыған «Сұлушаш» поэмасы әлі күнге дейін тартымдылығымен ерекшеленеді. Бір сотқа қатысып, ондағы естіген оқиғаларынан бай фантазиясы мен жазушылық күшті дарынының арқасында өзінің шытырман оқиғалы көркем туындыларының бірі «Адасқандар», артынан «Мөлдір махаббат» атты романын жазып шыққан. Одан кейінгі «Ботагөз», «Теміртас», «Балуан шолақ», «Өмір мектебі», «Сырдария», «Аққан жұлдыз» және т.б. кітаптарының бәрі – кезінде қазақ оқырмандарының бас алмай оқыған шығармалары. Сәбеңнің «Шоқан Уәлиханов», «Сәкен Сейфуллин», «Қашғар қызы» секілді пьесалары да қазақ сахналарында ғана емес, одақтас республикаларда да қойылған. Жалпы, С.Мұқанов шығармалары 46 тілге аударылған.
Сәбең – әдебиеттану ғылымына, фольклористикаға, этнографияға көп үлес қосқан ғалым. Оның «ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті тарихының очерктері», «ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті», «Халық мұрасы» және Абай мен Шоқан өмірі туралы зерттеулері бойынша жазылған «Жарқын жұлдыздар» деген ғылыми-зерттеу еңбектері – қазақ әдебиеті ғылымына қосылған құнды еңбектер. Жазушының әңгімелері мен зерттеулері бірнеше жинақ болып жарық көрген. Оның шығармалар жинағы 16 том, бірақ осы томдарға енбей қалған дүниелері де өте көп.
Аталған конференцияда бірнеше басқа да мәселе ортаға салынды. Соның ішінде түркиялық ғалым Орхон Сөйлемес Сәбит Мұқановтың түрік тіліне бір-ақ кітабының аударылғанын тілге тиек етті. Сонымен қатар «Аққан жұлдыз» романының Солтүстік Қазақстан облысы әкімдігінің қолдауымен жаңадан жарық көргендігі айтылды. Қалай десек те, қазақ деген халық барда Сәбит Мұқановтың есімі де жасай беретіні анық.
Солтүстік Қазақстан облысы
