Басынан ай, аяғынан күн, жүрегінен жұлдыз туатын Тазша баланың түс сатып алып, мұратына жетуі халық сенімінде түс көрудің үлкен сенімге ие екенін аңғартады. Әдеби түс көру, жору мотивтері көркем әдебиеттің дәстүрлі тәсілі ретінде зерттеуді қажет ететін қызық та тың тақырып.

Үнемі түс көремін. Ана жолы Марс ғаламшарында жүр екенбіз. Мен ғана емес, жерден көшіп барған біраз қазақ бар. Қыртысты, жарқабағы биік, ойлы-қырлы тұсын қазақтарға кесіп беріпті деймін. Айнала тасты, топырақты атырап түгел ұқсас, бір-бірінен айырғысыз. «Е, жер алып, үй салып біздің қазақтар осы маңайға қоныстанады екен ғой», деп көңілім орнығып жатыр. Оянған соң неге жорырымды білмедім. Бәлкім, адамзаттық сана тұтастығындағы әлдебір ортақ сезіну аясына кіріп кеттім бе екен, кім білген?!
Жалпы, халық танымындағы түс көрудің адам санасынан бастау алып, рухани ішкі жан-дүниесімен тығыз байланысып кеткен психологиялық үдерістерді тап басудағы маңызы орасан. Халықтық, адамзаттық түс көру сарыны көркемдік тәсіл ретінде қазақтың сөз өнерінде о бастан-ақ берік орныққан. Сондықтан көркемдік санадағы рухани ізденістер сабақтастығы кім кімді де қызықтырары анық.
Түстер мен шындық арасындағы байланыстар ауыз әдебиетінен бастап, бүгінгі көркем әдебиетімізде көркемдік категориялар тұрғысынан қарастырылып келеді. Мәселен, Абылай ханның көрген түсі жеке адамның талап-тілегінен туындаған құбылыстан гөрі, қилы кезеңді басынан кешкен халықтың ішкі бекінісінен, қауіптенуінен туған тұстас картина сынды. «Түсімде шатырымның алдында бір жолбарыс келіп шөгіп жатып алды, бұл не қылған жолбарыс деп таңғалып қарап едім, әлгі жолбарысым аю болып кетті. Жаңа жолбарыс еді ғой, қалайша аю болып кетті деп, екінші қарағанымда қасқыр болып, онан соң түлкі, ақырында қоян болып кетті. Осы көргендеріме таң-ғалып жатқанымда оянып кеттім», деп баяндалатын хан түсі небір ғажайып қисынмен бүгінге жеткен екен. Қазақ эпостарындағы түс көру мәселелері жайында Ғалым Пірәлиеваның; «Белгілі бір қауіп-қатерден хабар беретін аруақты бабалардың аян беру түстері мен одан кейінгі кейіпкер көңілін нілдей бұзатын психологиялық жағдайы, болашақтағы қалыңдығына қолы жетер-жетпесі туралы хабар береді» деген пікірі түс көру мотивін бас кейіпкерлердің іс-әрекетіне құрылатынын аңғартады. Ғашықтық жырлардың тұрақты композициялық тәсілі ретінде «Жүсіп-Зылихада», «Сейфүлмәлікте» де аталған жағдай қылаң беретін. Сол сияқты «Қобыланды», «Алпамыс», «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш-Баян Сұлу» және өзге де жырлардағы түс көру сарынының орны айрықша. Ал кейінгі дәуір жазушылары түс сипаттамаларын көрнекі эстетикамен астастырады. Ж.Аймауытовтың «Ақбілек», М.Әуезовтің «Абай жолы», Б.Майлиннің әңгімелері, М.Мағауиннің «Қыпшақ аруы», Ә.Кекілбаевтың «Аңыздың ақыры» сынды дүниелерде түс көру шығарманың көркемдік жаратылысымен қабысып жатады.
Бұл ретте Тургенев кейіпкерлері де бізге таңсық емес, жазушы шығармашылығындағы түстер ашық түсті бейнелермен жиі ерекшеленеді. «Чертопхановтың ақыры» әңгімесінде «қардай аппақ түлкі» «алдынан жүгіріп өтіп, тілін шығарып мазақтайды» деп, «жаман түске» орын беретін. Сол тәрізді түс көру тәсілінің көркемдік еркіндігін көп қолданған жазушы Ф.М.Достоевский ауыр психологиялық жағдайды дәл және нанымды беруінен шығарма бояуы одан сайын қоюлана түседі. Әйгілі «Қылмыс пен жаза» романында «үлкен, дөңгелек, қызыл ай терезеден тура қарады» деп, Раскольниковтың түс палитрасы келешек қадамын айқындап отыратын еді ғой. Ал халық нанымында айыпты адамға қан қызыл айды көру жақсылықтың нышаны емес екенін жазушы жақсы білген сияқты.
Жуырда филолог және әдебиет сыншысы Вера Савельеваның әдебиеттегі түстер жайлы мақаласы жарық көрді. «Бақытымызға орай немесе өкінішімізге қарай, түс – бұл ми көрсететін, бірақ бір ғана көрерменге арналған фильм екенін мойындауымыз керек», дейді автор. Студент кезінен бастап жұрттың көрген түсін жинап, талдап жүрген ғалымның аталған еңбегі біздің де аз-кем көрген түсімізді еске түсіріп жіберді.
Ежелгі Египетте табылған папируста «Құдай көзді қараңғылықта ұйықтап жатқан адамға жол көрсету үшін түсті жаратты» деп жазылыпты. Ұйқыны зерттеу жөніндегі Еуропа және Америка қоғамы мүшесі, биология ғылымдарының докторы Владимир Ковалзон: «Түс – бұл белгілі бір полиграфиялық суреттердің циклдер, фазалар мен кезеңдер түрінде табиғи дәйекті өзгеруімен сипатталатын адам ағзасының және өзге де жануарлардың (яғни сүтқоректілер мен құстардың) ерекше генетикалық күйі» деген ғылыми анықтама береді. Иә, түстерді туғызатын бір адамның ішкі көзқарасы мен көрнекі жады. Көзбен көруіміз қаншалықты шектеулі болса, ішкі көруіміздің көкжиегі соншалықты шексіз. Ақын Вадим Шефнердің «Біз қалаған түсті көрем демеңіз, Түс қалаған жайды ғана көреміз» деп жазғанындай, түс жеке адамның санасындағы сәулелі қорытынды, алдағы күндерге бағыт алған сәуегейлік. Бәз біреулер түс көре беруден діңкесі құрыса, түк көрмей тымпиып жүретіндер де бар. Таңертеңгісін ғана есіңде анық болған түс біраздан кейін бұлыңғыр суретке ұласып барып жоғалады. Бұл – ұмытшақтық. Ғалымдар түсті ұмытып қалуды уақытша есте сақтауға жауап беретін мидың қызметіне балайды.
Қазақстанның ЕАЭО елдерімен өзара саудасы 9,6% төмендеді
Экономика • Бүгін, 12:05
Пневмонияның 94 жағдайы және 4 өлім жағдайы тіркелді
Қазақстан • Бүгін, 10:30
Еліміздің 5 өңірі «қызыл» аймаққа енді
Аймақтар • Бүгін, 10:15
Несиелендіру деңгейі артып келеді
Қазақстан • Бүгін, 09:53
Қазақстанда коронавирустан айыққандар саны 153 мыңнан асты
Қазақстан • Бүгін, 09:44
Бір күнде мыңға жуық адамнан коронавирус анықталды
Коронавирус • Бүгін, 09:05
Нұр-Сұлтанда спорт кешенінің бассейнінен қыздың мәйіті табылды
Аймақтар • Кеше
Бірнеше облыста боран соғып, аяз болады
Қазақстан • Кеше
COVID-19 ауыр ағымын алдын-ала болжаудың әдісін тапты
Коронавирус • Кеше
“QI-Trade Kazakhstan” қаржылық пирамидасының екі директоры ұсталды
Қазақстан • Кеше
Соққан жел нысандарды қиратқан
Аймақтар • Кеше
Батыс Қазақстанда 15 мектепке шағын автобус берілді
Аймақтар • Кеше
Атыраулық оқушының өнері АҚШ әншісін тәнті етті
Аймақтар • Кеше
Аймақтар • Кеше
Бүгін «Қайрат» сырт алаңда «ВитЭнге» қарсы ойнайды
Спорт • Кеше
Шетелден келген 3 қазақстандықтан коронавирус анықталды
Қазақстан • Кеше
Спорт • Кеше
Ақтөбе облысында базар жанып кетті
Аймақтар • Кеше
2021 жылы азаматтарды апта сайын қабылдаймыз – елорда әкімі
Аймақтар • Кеше
Нұр-Сұлтан қаласы «қызыл» аймаққа енді
Аймақтар • Кеше
2021 жылы автобустарды 80 пайызға жаңарту көзделуде
Аймақтар • Кеше
Коронавирустық белгілері бар пневмонияның 71 жағдайы тіркелді
Коронавирус • Кеше
Атырауда БАҚ өкілдеріне 500 мың теңгенің сыйлығы берілді
Аймақтар • Кеше
Елімізде тағы 599 адам коронавирустан емделіп шықты
Коронавирус • Кеше
Қазақстанда өткен тәулікте 972 адамнан коронавирус анықталды
Коронавирус • Кеше
Алдағы бес жылда Алматы облысында 5 млн. 400 мың шаршы метр тұрғын үй салынады
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Петропавл тұрғыны өз үйінен мыңға жуық оқ тауып алған
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Өскемендік жауынгерлер шеберлігін шыңдады
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Желіде полицияға шабуылдаған ер адамның видеосы тарады
Қоғам • 15 Қаңтар, 2021
Түркістан облысында 1500 шақырымнан астам жол жөнделді
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Одақтың басты күші - ЕАЭО елдерінің экономикаларының бірін-бірі толықтыруы
Экономика • 15 Қаңтар, 2021
Алматыда пәтерде жалғыз қалып қойған 2 жасар бала құтқарылды
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Бортта темекі шеккен ер адам елорда әуежайында ұшақтан түсірілді
Қазақстан • 15 Қаңтар, 2021
Мәскеуге жеткізілген 10 миллионға жуық медициналық қолғап қолданылған болып шықты
Әлем • 15 Қаңтар, 2021
ҚР Президенті: Мәжілістің жаңа құрамы халықтың әл-ауқатын жақсартуға баса көңіл бөлуі тиіс
Президент • 15 Қаңтар, 2021
СҚО-да басқа өңірлерден қоныс аударатындарға 714 баспана салынады
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Қасым-Жомарт Тоқаев Индонезия Президентіне көңіл айтты
Президент • 15 Қаңтар, 2021
Президент Парламент Мәжілісінің пленарлық отырысына қатысты
Президент • 15 Қаңтар, 2021
Ресей Ашық аспан келісімінен бас тартты
Әлем • 15 Қаңтар, 2021
Қызылордалық зияткер баламалы қуат көзін ойлап тапты
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Алтын Емел ұлттық паркіне инвесторды анықтауға ашық байқау жарияланды
Экология • 15 Қаңтар, 2021
Гүлшара Әбдіқалықова облыстық мәслихат сессиясына қатысты
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Қазақстанда алғаш рет: ЕҰУ үзіліссіз 10 сағат тікелей эфир өткізді
Білім • 15 Қаңтар, 2021
Алматы облысында жалпы өңірлік өнімді 5 трлн. теңгеге жеткізу көзделеді
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Шығыс Қазақстанда шектеу шаралары ұзартылады
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Алматы облысында 34 мың орынды мектеп салынады
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Оралда қолына шприц ұстап, көшеде жүрген адам ұсталды
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Инвестициялық кірістен БЖЗҚ комиссиясының шекті мәні 73%-ға төмендетілді
Қаржы • 15 Қаңтар, 2021
Нұр-Сұлтандағы карантиндік шаралар туралы қаулы жаңартылды
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Нұр-Сұлтанда биыл крещение рәсімі өтпейді
Елорда • 15 Қаңтар, 2021
Атырауда жоғалған 3 адам аман-есен табылды
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Алматының әкімі міндетін аяқтаған депутаттарға алғысын білдірді
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Алматы облысының 2021-2025 жылдарға арналған даму бағдарламасы бекітілді
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Театр сыншылары үздіктерді анықтады
Руханият • 15 Қаңтар, 2021
Ауа райына байланысты 6 облыста дауылды ескерту жарияланды
Қазақстан • 15 Қаңтар, 2021
Алматыда індеттің өршуіне байланысты тәртіп күшейтілді
Қоғам • 15 Қаңтар, 2021
Көлсай көлдері, Алтын Емел, Шарын ұлттық парктерінде инвесторға байқау жарияланды
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Отандық бизнесті қолдау шаралары артатын болады
Қазақстан • 15 Қаңтар, 2021
Атырауда облыстық мәслихаттың хатшысы сайланды
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Павлодарлық тұрғын жарты тонна балықты заңсыз тасымалдаған
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Қарағанды облыстық мәслихатының құрамы жаңарып, бұрынғы хатшысы орнында қалды
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Он күн ішінде Үкімет құрамы таныстырылады
Үкімет • 15 Қаңтар, 2021
«Елбасының кітапханасының» жаңа директоры тағайындалды
Тағайындау • 15 Қаңтар, 2021
Павлодарлық жүргізуші 5 жыл бұрын есептен шығарылған нөмірмен жүрген
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Жедел жәрдемнің қатысуымен болған апат: медициналық қызметкер қайтыс болды
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Асқар Мамин Премьер-Министр болып тағайындалды
Үкімет • 15 Қаңтар, 2021
Қазақстанда 33 жыл бойы өзгермей тұрған рекорд жаңарды
Қоғам • 15 Қаңтар, 2021
Ресей азаматы Қазақстанда 13 жыл құжатсыз тұрған
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Ұқсас жаңалықтар