Енді ойлаңыз. Бір түтіннің баласынан бір елдің тағдырын шешкен егейге айналған ердің ақырғы алып мақсаты есіңізде болар. Тағы сол көнеден жеткен баянға сүйенеміз. Сонда ғой сұлтанның қартайған шағында Тұранның бір түп жусанын аңсап елге оралатыны. Алтыннан құйылған тағын тастап.
Сіздің ше, бұл не? Оны арса-арса қылып алып Дешті-Қыпшақ даласына елеусіз бір жан кейпінде сүңгіте салған не құдірет болуы мүмкін?
Әрине «Отан» деген сөз басында сорғалап таңдайға түскен оттан ыстық ұғым еді. Содан қазақ «өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан» бол деп тәпсірлесе керек-ті.
Осы тұста отанын, елін сүюдің елде жоқ үлгісімен, перзенттік терең махаббатымен жалпақ елге танылған дағыстандық Ғасул Ғамзатовтың мына бір өлеңін қайыра еске сала кеткіміз келеді.
«Қайда болсам, қиям соған жанымды,
Туған жерден қазсын бірақ қабірді», – дейді авар халқының аңызға айналған ұлы.
Демек, бір түп жусанын іздеп Дешті-Қыпшақ даласына жеткен атақты Бейбарыс сұлтан мен нендей биікке жетіп, қандай бір бақытқа кенелсем де қабірімді туған жерден қазсын деген Расул Ғамзатовтың мұраты мен ой-арманы тіндесіп, сабақтасып, өзектесіп жатқан жоқ па?!
Бақсаңыз, екеуі де қанша биік белеске көтерілсін отанға деген ыстық сағыныштың алдында кішкентай ғана жан екенін аңғартады. Ал сіз ше? Тіпті отан туралы, кіндік қанымыз тамған Қазақстан туралы осы уақытқа дейін не ойладыңыз. Бір сәтте болса оның ыстық қасиетін сезініп көрдіңіз бе?
Мәселен дейік, сіз ең жақын туғаныңыз – әкеңіз, анаңыз, иә, болмаса бауырыңызды бір себеппен айлап-жылдап көрмедім деп ойлаңыз. Сосын кенет ұйқыдан тұрғаныңызда тосын есік қағылса, тиісінше сіз күтпеген қонақты күтіп алуға шыққаныңызда алдыңызда ең көркем жанашырыңыздың бірі келіп тұрса, сіз қалай қуанар едіңіз.
Тап жүрегіңіз кеудеңізде бар екені рас болса, көзіңізден бұршақтай жас кетіп, өзегіңізді ыстық бір жалын қарып өтуі тиіс секілді. Бас саласыз сол жанды. Дүниенің бәрін ұмытып. Оның да ыстығы сосын сізге өтеді-ау келіп. Қандай ғажап сезім дерсіз іштей көңіліңіз бір босап...
Ал осы кеуде қарып, көңілдің барлық мұзын ерітердей болған айрықша ыстық сезімнің алғаусыз, еш пафоссыз отанға арналатын сәті де аз болмауы тиіс.
Дәл осы арада мына бір өлеңді оқыңызшы, оның әрбір әрпінің ыстық табы таныс болар сізге:
«Түп-түгел, төрт құбыламды
түстік етіп,
Туған жер, мен сен салған құс түлетіп.
Дүние-ай, қандай жақсы ед,
табаныңа,
Тұрғаны өз топырағыңнан
ыстық өтіп».
Табаныңнан өткен өзгенің емес, өз топырағыңның жылуын Төлеген Айбергенов болып сезініп көріңіз. Сосын:
«Мен мынау ыстық жүрегіммен
қара тасты да сағынам,
Қаланып қалса, тәртіппен»,
– деп Айбергенов болып асқақ сөйлер ме екенсіз?!
Ең маңыздысы сол, мұндай кешулерден соң сіз «Отан маған не берді? Түк те берген жоқ» дейтін керенау сөздің кесірін бір-ақ сәтте санаңыздан сылып тастар едіңіз-ау.
Себебі отан сізге материалдық, табиғи ресурстық байлықты, тіпті бір ғұмырдың иесі болуыңызды маңдайыңызға нәсіп еткенімен қоймай, табаныңыздан әлі де ыстық махаббатын өткізіп тұр. Ендеше, «Отан-Ана» деген сөз де еш пафоссыз сөз емес пе?
Хош, «Отан» деген отқа малып алғандай ыстық төрт-ақ әріптің төңірегінде тағы да ой қозғап көрсек дейміз. Тағы бір мысал айтайық. Шынайы өмірде болған оқиға бұл.
Ел тәуелсіздік алғаннан соң шетке тарыдай шашырап кеткен қазақтың басы қайта бір қазанда қосыла бастағаны рас. Тағдырдың тауқыметімен отанынан жырақ қалған тағдырлардың отын сөндірмей, өз топырағына қайта келіп түтін түтетуі де бір қилы кешірме. Сол қилы кешірменің бірі де бірегейі – Сәмен шалдың баяны. «Сендер, бұл елдің, мынау ыстық отанның қадірін сыртта, өзгенің жұртында жүрмегесін білмейсіңдер ғой», деп бастайтын қария әңгімесін.
Сәмен – Қазақстан тәуелсіздік алмай тұрып шекараны бұзып өткен қазақ. Бір сөзбен айтқанда, атажұртына шыбын жанын шүперекке түйіп қашып өткен бала болатын да, бұл не бәрі он бес жастағы «қашқынның» ерлігі еді.
Бұл күнде көзіне бұршақ-бұршақ жас алып айтатын қарияның өмірден озғанына да біраз жылдың жүзі болған. Ертеде Кеңес өкіметі мен Қытай мемлекеті арасында шекара сызығы жүргенде ортадағы Қазақстанның біраз жері күншығыстағы мемлекеттің иелігіне өтіп кеткені белгілі. Сәмен ол кезде бір-ақ күнде анасының құрсағында шекара сызығының арғы бетінде қалса, әкесі мен туған-туыстары бергі бетінде шырқырап қала берген деседі.
Ол кезде көрші ауылдың дауын шешкелі барған би де, жоқ іздеп өзге ауылға өткен жоқшы да, тіпті туыстап қыдырып барған бала да елінен қақ бөлінген заман болыпты.
Сол Сәмен ес білгенде елін, жұртын сағынады екен. Кейіндеп елге қашып өтіп, «күдікті элемент» атанған одан «Сіз артыңыздан қуған қатерді, алдыңызда күтіп тұрған айыптауды толықтай білдіңіз ғой. Не үшін басыңды бәйгеге тігіп өттің?» деп сұраған елге сол ер Сәмен:
«Ит тойған жеріне» дейтін қазақ. Ал мен ит емеспін ғой. Бәлкім, мен Анамның ішінде – шекараның арғы бетінде қалғанда, Анам ел мен жерді сағынып қатты жылаған болар. Ал дүниеде Ананың сағынышынан ыстық дүние болуы мүмкін бе? Мен іште жатып-ақ сол сағынышты сезіп өссем керек, ал бұл сезім менің шекара бұзып, шетте жатқан жұртыма табаным қанап жетуіме себеп болды деп ойлаймын. Отанның қадірін отбасы төңірегінен аспаған ұл қайдан білсін? Құсқа ұясы, қойға қотаны қандай ыстық болса, адамға отаны одан он, тіпті жүз есе ыстық. Бүгінгі ұрпақ осыны ұмытпаса» деген дейді көзін көрген кісілер.
Міне, осылай Қазақстанға келген соң да «сатқын», «шпион», «қашқын» деген айып тағыларын, өмірі иттепкінің астында өтуі мүмкін екенін, тіпті «заңсыз шекара бұзды» деген желеумен қайта Қытайға қайтарып жіберуі мүмкін екенін біле тұрса да небәрі он бес жасында ғазиз шешесінің аманында: «көзің тірі тұрса елге жет» деген жалғыз ауыз аманатын арқалап елге жеткен Сәменнің бұдан соң да шекесі шылқымапты. Шүлдірлеген шекара қызметшілері «шпион» деп иттепкіге салып қара жұмысқа бір салса, Көкшетауға жалшылыққа мал бағуға екі жіберген көрінеді. Бірақ орнында бар оңалар демекші, үйіріне, өз жұртына қосылған сол азамат азат күнде өз атамекенінде дүниеден өтіпті. Бәріне риза көңілмен.
Осы сәтте көптің аузында көп айтылып жүретін бұл оқиғамен өзектес тағы бір әңгіме еске түседі. Атақты қаламгер Жақсылық Сәмитұлының «Алтын қазық» атты шығармасы әрбір Отаным деген қазақтың өткен күнінің әліппесі болуға татитындай. Қилы кешулердің, тауқыметті тағдырдың шиырлы жолы бар мұнда.
Дәлірек тәпсірлегенде, бұл шығармадағы кейіпкер де біздің жоғарыда баяндап өткен Сәмен секілді атажұртын аңсап өтіп, жазықсыз «шпион» аталып қуғындалады. Арада Ресей мен Орта Азия елдерінде қуғында жүріп, ең соңында Түркия жерінде тұрақтап, ел тәуелсіздік алғанға дейін сол елде бой тасалап өскен қазақ – Тастемір еді.
Түріктердің атауымен «Таштемир» атанған сол кейіпкер түрік жерінде тері өңдейтін алып фабрикасы бар ірі бизнесменге айналса да ең ақырында бар байлығын тастап қазақ топырағына келетіні бар.
Тіпті «Қазақстан тәуелсіздік алды» дегенді Түркияда тұрып естігенде жылап жіберетіні, кейіндеп аэропортқа барып Қазақстаннан келген студенттердің қолынан қазақтың ұлы тұлғаларының суреті басылған ақшаны көргенде қыруар ақша беріп сатып алатыны, ол ақшаны көзі мен көкірегіне кезек басып жылайтыны бар. Бұл әрекетіне таңғалған студенттерге: «Елде жүрген сендер мұны түсінермісіңдер» деп кейиді сонда.
Кейиді демекші, кейіннен Ильмаз есімді түрік досы паспорт жасатып бергенде бәрін тастап Қазақстанға келеді сол Тастемір. Ұшақтан түсе жерді құшып ұзақ жылаған дейді. Көзінен тоқтаусыз жасы төгіліп. Өксіп-өксіп. Сондағы сөзі мынау:
«Ой, Алла! Құдіреті күшті Расул Алла! Шын ба, түсім емес пе? Шын жеттім бе, өмір бойы аңсаған бір шымшымына зар болған қасиетті қара топырағыма?» деп күбірлепті. Дәл сол «Алтын қазық» деп аталған шығармасында.
Басын тау мен тасқа соғып, тағдыр қақпақылында жүріп Отанын бір сәт жадынан шығармаған жанның ақырғы асқақ мұраты да туған топырағына жету болыпты. Бәлки, бұл шығарманы оқысаңыз сіз де еріксіз жылар ма едіңіз, кім біліпті?! Егер кеудеңізде құйттай бір жүрек бүлк-бүлк етіп соғып тұрған болса...
Ал біз ше? Осы топырақтың, тұтас Тұранның, байтақ Отанның қадірін бір сәт түсініп көрдік пе? Көрсек, «Отаным маған не береді?» деген оспадар ойбайдан гөрі «мен отаныма не бере алдым» деген бір кесек сауал көкіректе берік сақталып тұрса керек.
«Сақталыпты» айтпақшы, Мұқағали Мақатаевтың «Отан» деген өлеңін білмейтін қазақ кемде-кем шығар. Ешқашан ескіріп, ешқашан ұмыт болмастай көрінетін сол өлеңнің қысқа ғана екі-ақ тармағын алып қараңызшы, неткен махаббат, некен асқақ сезім деп ойлайсыз. Мысалы:
«...жаным менің кеудемді жарып шық та,
Бозторғайы бол оның шырылдаған...», – дейді ақиық ақын. Сөздің қасиетін түсінетін, оның көп жағдайда тағдырға айналып кететінін тамырымен сезетін ақын үшін «жаным менің кеудемді жарып шық...» деуі шынайылықтан басқа не еді?! Осы арқылы-ақ Мұқағали өзінің отан алдындағы мөлдір махаббатын жеткізіп тұрған жоқ па?
Болмаса, қазақтың мына бір сөзін ойға алыңыз.
«Туған елің болмаса,
Тумай-ақ қойсын күн мен ай», – дейді қазекем.
Яки, туған жерің, өз отаның болмаса жарқырап күн шыққанынан, оңынан айың туғанынан не пайда дейді. Бұл да ақиық ақын Мұқағали Мақатаевтың жоғарыдағы өлеңімен үндесіп тұр. Елдің, жердің, Отанның қадірін айтып, бағасын біржола асырып тұрғаны белгілі.
Қорыта айтқанда, сөз басында әдейі дәйек еткен «Отан – отбасынан басталады» деген сөз әсте тегін, әсте арзан сөз болмағаны бұл. Сіздің тыныс-тіршілігіңіз, өміріңіздің мәні отбасыңыз екені рас болса, Отанды сүй мен сезіну де сол жерден басталады деген сөз.
