Экономика • 26 Қараша, 2020

Экономика адам факторына тәуелді екенін ұмытпау керек

465 рет
көрсетілді
14 мин
оқу үшін

2020 жыл әлемдік экономикаға жаңа міндеттер жүктеп отыр. Пандемияның қысымымен мұнайға деген сұраныс төмендеді, көмірсутегі бағасы әлемдік экономикадағы рецессияның қаншалықты терең боларына және ұзаққа созыларына, сондай-ақ пандемияға қарамастан жалғасып жатқан сауда соғысының әсеріне тәуелді.

Осы ретте сарапшылар Қазақ­станның жағдайы да әлемдік ІЖӨ мен сауда-саттық қанша­лық­ты тез қалпына келетініне тіке­лей байланысты екенін айтуда. Мұндай жағдайда біздің Үкі­мет­тің экономикалық блогы іш­кі нарықтың барометрін ішкі-сыртқы факторға орай үйлестіріп отыруы заңдылық. Ұлт­тық экономика министрі Р.Дә­ленов елдің 2021-2025 жыл­­дарға арналған әлеуметтік-эконо­ми­калық даму болжамы мына фак­торларды ескере отырып дайын­далғанын ескертті.

Біріншіден, 2019 жылғы ІЖӨ бо­йынша есептік статис­тикалық де­ректер және биыл­ғы қаңтар-шіл­дедегі эконо­ми­каның даму қо­ры­тындылары назарға алынды.

Екіншіден, әлемдік экономи­ка­ның өсуі бойынша халықаралық қаржы ұйымдарының жаңартыл­ған болжамдары бар. Коронавирус пандемиясы аясында 2020 жылы әлемдік экономика 5 пайызға төмендеп, 2021 жылы 4,9 пайызға өседі деген үміт бар. Үшіншіден, әлемдік тауар нарықтарындағы үрдістер. Халықаралық қаржы ұйымдарының мұнай бағасы бо­йынша консенсус бағалауы 2021 жылы барреліне – 45 доллар, 2022 жылы 55 доллар болады деген болжам бар.

– Консервативті тәсілді ескере отырып, бюджеттік жоспарлау үшін негіз ретінде базалық сценарий пайдаланылды. Базалық сценарийде ІЖӨ-нің орташа жылдық өсімі 4 пайызды құрайды. Базалық сценарий 2021 жылы 2,8 пайыз деңгейінде болжанып отыр. 2025 жылы ол 4,6 пайызға жетуге тиіс. Номинал ІЖӨ 2021 жылы – 76,7 трлн теңгені, ал 2025 жылы – 104,8 трлн теңгені құрайды, – дейді министр Р.Дәленов.

 

Күрес әлі аяқталған жоқ

Жаһандық сарапшылардың дерегі бойынша 2,5-3,5 пайыздық ІЖӨ өсімі көрсеткіші қауіпті аймақ саналады. Оның қарқыны аталған көрсеткіштен төмендесе, жаһандық рецессияның соңы теріс нәтижеге алып келеді. Дәстүрлі ресми немесе институционал болжам негі­зінде Халықаралық валюта қоры әлем­дегі ІЖӨ-нің жылдық өсімі 2020 жылы 3,3 пайыз, 2021 жылы 3,4 па­йыз­ға жетеді деп жорамалдаған болатын. Пандемияның әлсіреуі үшінші тоқ­санның соңы мен төртінші тоқсандағы эко­но­микалық белсенділік деңгейі каран­тинге дейінгі кезеңнің көрсеткішіне жетіп қалуы мүмкін деген де болжам бар. Бірақ бұл  болжам ғана. Әлі күрес аяқталған жоқ.

Коронавирустық пандемия әлемдік экономикаға 35 трлн АҚШ доллары көле­мінде шығын әкелуі мүмкін. 2025 жылға қарай пандемияның әсері әлемдік экономикаға шамамен 35 триллион доллар шығын әкелуі мүмкін деп хабарлады Bloomberg сарапшылардың пікіріне сүйеніп. Экономистер көптеген ел пандемия басталған кезде қабылдаған қолдау шараларынан тым ерте бас тартып жатқанына алаңдай бастады.

Биыл COVID-19 пандемия­сы бүкіл әлемдегі қауым­дас­тық­тар мен эконо­микаға орасан зор зиян тигізді. Алғашқы жарты­жылдықтың өзінде ол тарихтағы ең қымбат вирус екені белгілі болды. Сан-Францискодағы МакКинси Глобал институтының серіктесі Яана Ремес пандемия адамзаттың денсау­лығы­на әсер еткенін, әлемдік ІЖӨ-нің тағдыры адамзаттың қолында екенін айтыпты. Дүниежүзілік экономика қазіргі уақытта дағдарыстың шыңында тұр, бірақ алда жаңа қауіптер болуы да әбден мүмкін. Ең негізгі қауіптің бірі күзгі, қысқы мез­гілде күшейу мүмкіндігі жоғары екін­ші толқынның беталысына байланысты екен. Сол себепті біраз елдер, соның ішін­­де Франция мен Германия қолдау бағ­дар­ламаларын ұзартты.

Қазақстан да коронавирус пандемиясымен күресе отырып, ұлттық экономиканы қалпына келтірудің күрделі кезеңіне өтті. Егер карантинге қатысты қатаң шектеулер дәл сол схемаға сәйкес енгізілсе, онда қалыпты экономикалық өмірге оралудың ортақ рецепті жоқ екендігі анық. Сонымен қатар коронавирустың беті қайтпағанын, бір тырнағы бүгулі еке­нін көріп отырмыз. Сон­дық­тан сарап­шылар бізге корона­­в­ирустың қатер­лі Сцил­ласы мен экономикалық дағ­дарыс­­тың Харибдасының арасынан жол таба білу керектігін ескерте бастады.

Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев айтып өткендей, ұлттық экономиканы алға жүргізудің пайдаланып үлгермеген мүм­кін­дігі­нен үміттеніп отырмыз. Енді эко­номиканы, нарықты тұрақ­тандырудың алғашқы белгі­лерін консолидация­лау керек, себебі осы төртінші тоқсан біз­дің ел үшін шешуші кезең болғалы тұр. Алғашқы жартыжылдықта ІЖӨ-нің құл­дырау деңгейі 1,8 пайыз болды. Негізгі капиталға салынған инвестиция­лар көлемі 2,9 пайыз, көлік және логис­тика 14,6 пайыз, ішкі саудада – 10,6 пайызға, сыртқы сауда көлемі 6,9 пайызға төмендеді. Халықтың нақты ақшалай кірістері де сыр беріп қалды.

Сарапшы Ерлан Ибрагим мемлекетке бір мезгілде экономика­ны қалыпқа кел­тіру мен ұлттың денсаулығын қор­ғау­ды қатар жүр­гізу қымбатқа түсетінін айта­­ды. Дәл қазір қандай шешім­дер қабыл­дау қажеттігі бәрі­мізге белгілі. Сарап­шылар экономи­калық өсім мен тұрақ­тылықтың қазіргі деңгейін пандемия мен дағдарыстың ызғарынан қорғап қалу­ға кеңес беріп жатыр. Үкімет пен Ұлт­тық банк жағдай ушығып кеткен жағ­дайда бірлескен іс-қимылдар жоспарын да­йындауға кіріссе, инвестициялық тартым­дылықты сақтап қалу үшін қол­даныстағы заңдарға өзгеріс енгі­зетіні белгілі болды.

Мемлекеттік компаниялардың бюджетке дивиденд төлеуін міндеттеуді заңмен бекіту биылғы жылдың еншісіне бұйы­рыпты. Сарапшылар ендігі жерде са­лық преференциялары мен жеңіл­діктерін жүйелендіру мен Ұлттық қор трансферін қолдануды реттеу жағына көңіл бөлу қажеттігін айта бастады. Осы мәселелерді жүйелендірсек, банктер экономиканы қаржыландыруға бет бұрады.

– Президент Қасым-Жомарт Тоқаев қазақ­стандықтардың өмірі мен денсау­лығын қорғаудың ұлттық жоспарын әзір­леуді тапсырып, экономикаға емес, адам факторына басымдық берді. Пан­демия­ның белгісі елге жеткен күннен бастап, шекара жабылып, халық оқшауланды. Мемлекеттік деңгейде қабылданған шешім­дердің бәрі халықтың денсау­лығын сақтап қалуы үшін қабыл­данды. Бұл бағыт алдағы уақытта да жалғаса береді деп үміттенемін, –дейді Ерлан Ибрагим.

 

Әлемдік экономика сал ауруына шалдықты

Франциядағы қазақтар қауым­дас­тығының (ACF) президенті, белгілі экономист Берлин Иришев айтқандай, экономика – тірі ағза, сондықтан оны вирустың соққы­сынан кейін қалпына келтіру ұзақ уақыт алады. Бұл дағдарысты ұзаққа созылған сал ауруына теңеуге болады.

– Әлемдік экономиканы қал­пына келтіру процесі бір­неше жылға созылады және коро­на­вирустың жаңа тол­қыны туын­даған жағдайда, шығындар есе­ленеді. Осыдан жүз жыл бұрын эко­­номист Кондратьев 50 жыл­дыққа дейін жалғасатын эконо­микалық дағ­дарыстардың ұзақ циклдері болатынын, үлкен құл­дыраудың зардабы тез өсуімен өтелмейтінін болжады. Жоғары технологиялар заманында өнді­ріс­тің өсуі бірнеше есе тезірек бола­ды, бірақ мен экономикадағы қазіргі апаттың салдары 7-10 жыл ішінде сақталуы мүмкін деп ойлаймын, – деді ол.

Сарапшы әлемде күн сайын жұмыс­сыздар саны қарқынмен өсіп жатқанын, шағын және ірі кәсіпорындар жабылып жатқанын атап өтті. Мысал ретінде, экономист Airbus компаниясының 15000 қызметкерін жұмыстан шығарғанын еске алды. Ұшақтар өндірісі шығынға ұшы­рады, бірнеше миллиондық келісім­шарттар күшін жойды.

– Қоғамдағы әлеуметтік сал­дар­лардың және поляризацияның күшею қаупін ешкім болжай алмайды. Пан­демия қашан тоқ­тайтыны және вирус әлемді экономикалық апаттың тұңғиы­ғына жіберетіні белгісіз, – деді Берлин Иришев.

Б.Иришев «ковид» дағдары­сының парадоксы экономикасы мен қызмет көрсету саласы дамыған елдер көбірек соққы мен теріс әсерге ие болатынын да ескертті. Экономика неғұрлым үлкен болса, дағдарыстың салдары соғұрлым ауыр болып, кедейлік деңгейі тереңдей бере­тін көрінеді. Қарапайым тілмен айт­сақ, азық-түлік жиынтық себеті беделді Chanel немесе LV сөмкелеріне қарағанда қымбаттайды. Дағдарыс үшінші әлем елдеріне де әсер етеді, бірақ оның салдары дамыған елдердегідей ауқымды болмайды.

– Франция, Италия және Испания тек туризмнен 200 миллиард еуродан артық шығынға батады. Ал Қазақстанда мұндай жаһандық проблеманы көріп тұрғаным жоқ. Тек шикізатқа бағытталған, ірі өндіріс орны, дамыған қызмет көрсету секторы жоқ. Мұнай бағасы қауіпті деңгейге түсті, ал өндіріс пен экспорт күрт төмендеуі мүмкін, – деді ол.

 

Сұраныс бар орта керек

Берлин Иришев шағын және орта бизнесті қолдау арқылы агроөнеркәсіптік кешен, ақ­парат­тық технологиялар саласы мен өндіріс салаларына үлкен көңіл бөлу арқылы ғана Қазақстан дағдарыстан шығуы мүмкін дейді. Инновация секторы бізді тығырықтан алып шығады деп көп үміттенудің қажеті жоқ, бірақ жылт еткен мүмкіндікті уыстан шығарып алуға тағы болмайды.

Қазір ақпараттық технология са­ласында бірнеше компаниясы бар қазақ­стандық Данияр Ахметов 22 жыл бұрын Алматы­дағы Қаныш Сәтбаев атын­дағы политехникалық университетті бітіріп, Мәскеуге кеткен. Мәскеу­ден Жапония асқан. Ресейдің Яндекс компаниясы­ның иесі Арка­дий Волож Алматы­дағы физика-математика мектебінің түлегі. Алматыдағы ҚБТУ-дың түлектеріне, оның ішінде IT магистранттарына Ресейдің «Газпром», «Атомпром» компаниялары үнемі құда түседі. Барымызды бағаласақ, әлеуеті мол мамандардың қабілетін қажетсінетін орта құрылса, елден ешкім кетпейтінін алға тартты Б.Иришев. 1990 жылдары аграрлы ел деңгейінде болған Қытай аз ғана уақыт ішінде дамыған ұшақтар мен зымыран шығарып, 5G-дің тілін тапқан елге айналды. Яғни әлемдік экономикадағы ІЖӨ өсімі адам факторына тәуел­ді екенін, экономиканы адам көтере­тінін ұмытуға болмайды.

Сарапшының пайымынша қазіргідей дағдарыс екі өкпе­ден қысып тұрған заманда белгісіз­діктің тереңдеп кетуіне жол беруге болмайды.

– Географиялық тұрғыдан алғанда, Қазақстан географиялық жағынан қо­лайлы аймақта отыр. Көршісі 1,5 млрд халқы бар Қытай. Қазақстанды дағ­дарыс­тан алып шығатын сала агросектор, азық-түлік секторы болуы мүмкін. Аграрлық секторға күрделі реформа қажет, – деп түйіндеді сарапшы.

Жас экономист, Кембридж универ­ситетінің түлегі, даму ғылым­­дарының PhD докторы Серік Оңалбайұлы «дамушы» елдер өз экономикасы мен қоға­мын жедел дамытудың оңтай­лы ше­шімін табуға тырысып жатқанын айта­ды. Бұл жағдайда дилемма негізінен экономикалық және ұлттық мүдделерін сақтау мен халықаралық институттардың экономиканы ырықтандыру және на­рықтарды ашық ету жөніндегі талабын орындау арасында туындайды. Бір қызығы, екі аргумент те орынды.

– Қазір әлемде ортодоксал экономика мектебі деп аталатын экономикалық шекарадағы еркіндікті жақтаушылар басым. Бұл теорияның постулаты көп­ші­лік­ке таныс деп ойлаймын. Эко­но­­миканың ашықтығымен қатар, бұл аргу­ментте дамыған қоғам­дық және мем­лекеттік инсти­туттардың маңыздылығы жиі айтылады, – дейді Серік Оңалбай.

Алайда экономист басқа да пікірлер бар екенін ескертіп өтті. Дамыған, даму жолына түскен мемлекеттердің бәрі бастапқыда отандық өндірушілерді қолдаған, яғни импортқа салынатын бажды көбейткен, экспортқа бағыт­талған бағдарламаларды алға шығарған, сондай-ақ мемлекет қолдауына ие ауқымды конгломераттар құрған. Бұған Кореяны мысалға келтіреді, бұл елдің халқы ең демократиялық емес үкі­меттің басшы­лығымен керемет нәти­желерге қол жет­кіз­ді. Жер көлемі үлкен, халықтың орналасу тығыздығы өте төмен, ауыл халқы басым елде эконо­микалық дамудың оңтайлы жолына басымдық береді.

– Менің ойымша, бұл мәселеде оңтайлы шешім табу оңай емес. Әрине, ашық экономика мен жалпы қоғамға бағытталған реформалар қажет, бірақ жергілікті жағдайларды ескеру қажеттігі туралы аргументті назарсыз қалдыруға болмайды. Өзімнің ғылыми зерттеулеріме сүйене отырып, модернизация мен реформа жүргізу мәселесінде жергілікті мәдени-тарихи жағдайларды ескеру аса маңызды деген қорытындыға келдім, – дейді Серік Оңалбайұлы. Оның пайымдауынша, көптеген елде жергілікті контекстің сақталмауы реформалардың сәтсіздікке ұшырауына соқтырды. Ал табыспен аяқталған тәжірибелер барысында жергілікті даму факторлары тұтас елдің мәдениетін ғана емес, жеке ауылдың немесе өңірдің айырмашылығын да ескеруі тиіс екені белгілі болды.

 

АЛМАТЫ

 

Соңғы жаңалықтар

Су үнемдейтін қондырғы

Технология • Кеше