МАДРИД – Оқырмандардың көпшілігі XXI ғасыр келген кездегі құлшынысты әлі ұмытпаған шығар. Сол сәт үлкен үміттердің, шабытқа толы пікірлердің, Батыстың шынайы батылдығы кезеңі еді. Тарихи тұрғыда айтар болсақ, көзді ашып жұмғанша заман рухы коронавирус пандемиясы басталмай тұрып-ақ өзгеріп шыға келеді. Әлемнің көп бөлігі үшін бұл ғасыр түңілу мен көңілді қалдырған дәуірге айналды. Қазір көпшілік келешекке сеніммен емес, қауіппен қарайды.
Жиырма жыл бұрын әрбір саяси және стратегиялық сұрақтың жауабы жаһандану болатын. Бірақ бұл заңды әрі қолдауға лайық мақсат екеніне қарамастан, оны қалыптастыруға қажетті іргетас қалай алмадық. 2008 жылғы үлкен дағдарыс пен қазіргі пандемия секілді апаттар өзара тәуелділіктің артуы мейлі қаржылық, мейлі вирустық болсын, зардаптың да көбейетінін көрсетті. Оған қоса мамандандыру мен гипер-тиімділік әлсіздіктің себебіне айналуы ықтимал. Мұны биылғы індет дәлелдеді. Сондай-ақ саяси оффшордың салдарына да жеткілікті мән берілген жоқ.
2000 жылы «Реформа партиясымен» Дональд Трамп өзінің алғашқы президенттік кампаниясын жүргізгенде, ол 2016 жылы саяси сахнаға қайта оралып, Республикалық партияның тізгінін ұстап, еркін саудаға қарсылық танытып, президенттікке сайланатынын ешкім күткен жоқ. Күтпеген жерден, Адам Смиттің «Халықтар байлығы» кітабында айтылған, бірақ назардан тыс қалған ескертпесінің өзектілігі артты. «Әр халық өздері сауда жасайтын басқа халықтардың байлығына қызғанышпен қарап, олардың табысын өзінің шығыны деп есептеді».
Мыңжылдықтар түйіскен тұста АҚШ біреуге қызғанышпен қарап, қауіпке жол беретін ел секілді көрінбеген еді. АҚШ гегемониясының алтын ғасырын аяқтап, ел басқармайтын адамдардың да зиян келтіруге қабілетті екенін аңғартқан 11 қыркүйектегі террористік шабуылға дейін әлі бір жыл бар-тұғын. Алдағы геосаяси түйткілден хабарсыз, президенттікке жаңадан сайланған Джордж Буш ресейлік әріптесі Владимир Путинді мақтады. Сол уақытта Ресей «үлкен сегіздіктің» белсенді мүшесі еді, Солтүстік Корея ресми түрде ядролық қаруды таратпау келісімін қолдайтын. Иранның құпия ядролық әрекеттері әлі басталмаған-ды. Экономикасы АҚШ-тан әлдеқайда артта қалған Қытай 2001 жылдың аяғына дейін Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше емес-ті.
Содан бері әлемде көптеген өзгеріс болып, бедерлі із қалдырды. 2001 жылы жаһандық көміртегі газын шығарудың 23 пайызы АҚШ-қа, 13 пайызы Қытайға тиесілі еді. Бірақ парникті газды ең көп шығаратын екі елдің 2006 жылы орны ауысты. Кейінгі мәліметке сүйенсек, АҚШ-қа жалпы шығарылымның 15 пайызы тиесілі. Ал Қытайда бұл көрсеткіш 28 пайызға тең (Дегенмен Қытайдағы жан басына шаққандағы шығарылым АҚШ-тағы деңгейден әлдеқайда аз).
Адамзаттың жыл сайынғы CO2 газын шығаруы артып келеді, жаздағы Арктика мұз жабыны 2001 жылғы деңгеймен салыстырғанда екі есеге азайды. Климаттың өзгеруі – қазір басы ашық мәселе. XXI ғасырда туған саяси белсенді буын тез арада шешім қабылдауға шақырады.
Кейінгі 20 жыл көлемінде басқалармен қарым-қатынасымыз революциялық тұрғыда өзгерді. Интернет бүкіл жерде бар, әлеуметтік желілер уақытымыздың билеушісіне айналды. Күткен нәтиже әкелмесе де, 2010 жылғы «Араб көктемі» жаңа технологияның демократиялық әлеуетін көрсетті.
Бірақ қазір цифрлы құралдардың зиянды әсерін де білемін. Табысқа негізделген алгоритмдер онлайн алаң құруға көмектесіп, қоғамдық пікірталасқа үлкен зардабын тигізді. Цифрлы сала ойы бұзық ойыншылар үшін таптырмас алаңға айналып, «гибридті соғыс» жүргізуге, кибершабуыл жасап, кең көлемдегі жалған ақпарат таратуға жол ашты.
Еуропа цифрландырудың зиянын басқаларға қарағанда қатты тартты. Ұлтшыл популизм кейінгі жылдары алдыңғы қатарға шығып, сыңаржақтылық қоғамымызға кесірін тигізді. Ғасыр басталғандағы оптимизм 2002 жылы еуроның қолданысқа енуі мен 2004 жылы Еуропалық одақтың мүшелері 10 елге ұлғаюымен жалғасса да, өзгермейтін төтенше жағдайға жол берді. Еуро мен босқындар дағдарысынан бастап, одақ құрамынан шығудың алғашқы оқиғасына – «Брекситке» дейінгі мәселелер өзекті. Келісе алмау бір-бірімізбен тізе қосу қажет тұста ұлғайып, Атлант мұхитынан Тынық мұхитқа дейінгі саяси және геосаяси күштердің алмасуына жол ашты.
Бірақ көптеген елге тараған мұндай қиыншылықтың ынтымақтаса қол жеткізген табысымызды құртуына жол бермеуіміз керек. 2001 жылмен салыстырғанда 2019 жылы орташа жас ұзақтығы әлемде 67-ден 73 жасқа өсті. Африкада 53-тен 63-ке көбейді. Осы орайда, биліктегі әйелдер саны да айтарлықтай артты. 2019 жылы әлемде 19 әйел жоғары лауазымды қызмет атқарады (Бұл әлі де аз бірақ).
Оған қоса АҚШ президенттігіне сайланған Джо Байден қаңтардан бастап Ақ үйге кіреді. Сөйтіп, бүкіл әлем елдері Париж климат келісімін қайта қолдамақ. Өз кезегінде, ЕО қиындықтарын жүйелі түрде интеграция жүргізу арқылы шешіп жатыр. COVID-19-бен күреске арналған жаңа қордың қаржысы грант түрінде жартылай беріле бастайды.
Түрлі сценарийлер туралы ойлану көзқарасымызды кеңейтуге және жақсартуға көмектеседі. Мәселен, қарқынды индустрияландыру арқылы жүздеген миллион адамды кедейліктен құтқарған Қытайдың тәсілі болмағанда жаһандық экономика ұлы рецессиядан қалай қалпына келер еді? Егер қазіргі пандемия 20 жыл бұрын болғанда, әлеуметтік қашықтықты сақтай отырып, экономикалық салаларды қорғауға қажетті ақпараттық-коммуникациялық технологиялар болмағанда не істер едік?
2020 жыл аяқталып, XXI ғасырдың үшінші онжылдығы басталар тұста сәтсіздіктеріміз бен табысымызды саралайтын уақыт туды. Келешекке көз жібергенде жаңа мыңжылдық басталғандағы балаң көңілден құтылуымыз керек.
Алдағы жылдары геосаяси көпжақтылық халықаралық бейбітшілік пен ынтымақтастықпен қатар жүруі тиіс. Бұл адамзат өркениетінің кепілі. Сондай-ақ цифрлы қоғамымызға түскен сыналарды жөндеп, табиғатпен үндесуіміз қажет. 2020 жыл беймаза ғасырдан сабақ алатын сәт пе, әлде жаманшылықтың бастауы ма? Оны анықтау – өзіміздің қолымызда.
Хавьер СОЛАНА,
Еуропалық одақтың сыртқы саясат пен қауіпсіздік саясаты жөніндегі бұрынғы жоғарғы өкілі, НАТО-ның бұрынғы бас хатшысы, Испанияның бұрынғы сыртқы істер министрі
Copyright: Project Syndicate, 2020.
www.project-syndicate.org
