Алғаш болып тыныштықты қазақ өнеріне өзіндік сүрлеуімен кел­ген, аға буын өкілі саналатын кескіндемеші Ә.Сыдыханов бұзды. Ол бірден 1988 жылы постмодернистік бағыттағы «Кес­кін­демелік таңба» атты дербес көрмесімен екпіндете үн қатты. Еркін ой алған суретшілер сана­сында әлемдік авангардтың тәжі­рибесінен басқа да ұлттық об­разды-пластикалық стилистика­ны жаңаша дайындау деген мәселе деген сұрақ уақыт талабында тұр­ды. Бірақ қоғамда қазақ руха­ниятына жаңа эстетикалық сапа­ға деген алабөтен сұранысқа жауап беретін батыл да, белсенді бір тұлғаның шығуы, керек те, заңды да еді. Егемен еліміздің бей­нелеу өнеріне ұйтқы болып, туын көтерген суретшілердің бірі, сол кездегі ең жасы – Қазақбай Әжі­бек болатын. Бейнелеу өнері де әр ғасырда өз жаңалығымен танылады. Бұл өзі қазақ кескіндемесінің қатарына тағы бір қуатты толқын келіп қосылған шақ болды.

Қ.Әжібек студент кезінен өз буынында көшбасшы болды. 1986 жылдан көрмелерге қатысуды бас­тап, өнер деген ұлы марафонда қалыптасу, жетілу кезеңінен өтті. Өзінен бұрынғылардың ше­берліктерін әбден саралап, тыңнан жол іздеді. Тәуелсіздік кезеңі, на­рық­тық экономиканың басталуы, аға буынның ойсоқты болып тұрған шағы, жас суретші талантының кемеліне келіп айырықша жар­қы­рай түскен кезеңіне айналды. Басқа модернистік бағыттарға бұрылмай, реалистік дәстүрге, реализм эстетикасына жаңалық әкелу қиынның қиыны екенін жақсы сезінді. Оның туа біткен бояуға деген талғамды табиғи таланты осы жерде алып шықты. Қазақ болмысын танытсам деген құлшынысы өмірлік мұратына айналды.

Талантының ерекше қыры – кес­кіндеме деген ұлы өнердің күрделі екендігін ұқтыра, одан сайын таңдандыра, одан сайын тамсандыра түсетін, бояуды терең сезінетін ерекше қасиеті – ол туа біткен колорист еді. Осы қыры жаңашылдық іздеген от көңілдің тегеурінін танытып, соны серпін, озық сипат бер­ді. Реализмге бояу құдіреті ар­қылы тебірентетін пәрменді қуат берді. Бұндай дәрежеге шебердің ше­бері ғана жете алады. Әрбір көр­меге, не конкурсқа қатысқанда Қ.Әжі­бек қандай жұмыс қояр екен деп бірі асыға күтсе, бірі шы­ғар­машылық мысынан іштей қы­сы­лып тұратындай дәрежеге көтерілді.

Суретші соны поэтика жасау керектігін жақсы ұғып, соны эсте­тикалық арсеналда, ұлттық колорит үшін ерекше саздылықпен, өнерді әуен арнасында өрбіте білді.

Мысалға «Таңертең» (к,м.б. 130х220), «Дауыл» (к,м.б. 60х80.1998ж), «Аламан бәй­ге» (к,м.б. 110х150), т.б жұмыс­та­рын­да көріністерді аяқтамастан, бір­ден музыкалық әуенмен си­пат­тай салатын шеберлігін айт­­саңшы. Бояудың гаммасы, тон­­дарының ғажап сиқырлы ұ­т­­қыр­­лығы, медитациялық бояулармен бейнелеу тәсілі де терең қалыптасты. Алғаш қазақ кескіндемесінде картинаның му­зы­калығын көтерген атақты су­ретші, дархан дарын иесі Сабыр Мамбеев еді. Ұмыт қалған үрдісті қайта кемелдендірген екінші адам, жаңа заман өнерінің көшбасшысы Қ.Әжібек болды.

Қ.Әжібектің шығармашылық жаңалығы бүкіл қазақ кескіндемесін жаңа тарихи белеске көтерді. Ол кез келген тақырыпты типологиялық тұрғыдан қарастырады.

«Наурызда жауған

қарды көр,

Қарды көр де, етім көр.

Қарға тамған қанды көр,

Қанды көр де, бетім көр», –

деп жырланатын ұлы эпостағы нақты бір қыздың портреті емес, бұл жалпылама сипат. Бұл теңеуді кез келген қызға айтуға болатыны сияқты, Қ.Әжібек үшін де «дала», «этноболмыс», «тарих» , «қазақ болмысы» фон, декорация емес, үлкен әуен. Тура қазақ фольклоры сияқты нақты портрет жасамай, жалпылама бейне мәнерлеп көрсетуге ерекше мән беріп салынады. Бірден оған сиқырлы бояумен музыкалық тон қосып, декоративті-ырғаққа бағындырады. Қ.Әжібек бұл жерде композитор, бояумен күй тудырушы, бұл деген – музыкалық этнофольклоризм. Музыка мен бояу үндестігі кереметтей эмоция береді. Медитациялық бояулар әсерін ерекше меңгергендігі сонша қараған адамды үйіріп алады. Екпін алған Қ.Әжібек монументал кескіндемеге де құлаш ұрып ұлттық дүниетаным эстетикасының сапасын жаңа қырымен байытты.

Қ.Әжібектің монументалды кес­кіндемедегі жаңалығы халық­тың эстетикалық түсінігімен көркемсурет идеалының сәйкес­тігін жаңаша шешуі болды.

Кеңес заманындағы монумен­талды өнер пластикалық-об­раздық таныммен, гиперболи­за­ция тәсілдерінің типтік ырғақ­тары­мен ерекшеленді және оның идео­логиялық сипаты болды. Ком­позиция құру шеберлігімен қоса, қазақ халқының арғы-бергі тарихын терең білетін суретші тарихи шындықпен көркем шындықтың ара қатынасын шешуде колоритті алға қойды. Кеңес заманында аса назар салынбаған түс мәселесі, Қ.Әжібектің шығармалары арқылы қазақ монументал кескіндемесінде жаңа биікке көтерілді.

Аса көлемді «Құрылтай» триптихы, «Абай» (200х300. кенеп, акрил), «Қазақ хандығы» (кенеп, акрил. 160х320), «Қайтаөрлеу» (кенеп акрил.160х340), «Ант беру (кенеп акрил.160х320), Әбу Насыр әл-Фараби (180х290.кенеп, акрил) сияқты жұмыстарындағы ұлттық көркемдік танымды аса бай түстермен сомдады. Қазақ тарихының рухын, қатпар-қатпар қабатын тарихи шындыққа сәй­кес топтастыра, көркемөнерде мейлінше терең жеткізе алды.

 Монументалды кескіндемеде ерекше колориттік тәсілдерді мо­лынан ұшыратамыз. Тағы да колорит. Ұмыт қалған, табиғи талғамға бағынатын осы түс талға­мымен ұштасқан Қ.Әжібектің мо­нументал кескіндемесі барша тақырыптық, мазмұндық түрлік ізденістерді толық қамти алды. Кескіндемеші қай кезеңді бейнелесе де сол кезеңнің болмысын, рухын этнографиялық детальдар арқылы сезіндіреді. Қ.Әжібек шығармаларының негізгі пафосы қазақ тарихына деген шексіз махаббатында, бояу үндестігіндегі шексіз оптимизмінде, жарқындығында. Монументал кескіндемеде ол өзін аса үлкен симфониялық кескіндеме тудырушы ретінде, көркемдік тұң­ғиық арқылы қазақ монументал кескіндемесінің қадір қасиетін көрсетті.

Қ.Әжібектің тағы бір ерекше қыры тынымсыз ізденгіштігі. Та­­қырыптық, мазмұндық, тәсіл­дік барлауға ізденісте оқ бойы ал­да жүруден басқа стилдік түр­лі ізденістерге көп барады. Кең ты­нысты симфониялық дауыс­ты жұмыстардан басқа, қиял ша­рық­татар өте сәнді бояулардың үй­ле­сімімен жасаған эстрадалық үн­дестігі басым картиналар сериясы да жетіп артылады.

Тақырыптық шығармалары энциклопедия деуге тұрарлық, бай этнодетальды көріністер, фи­лософиялық ойдың ауқымдылы­ғы, көркемдік талдаудың те­рең­дігі, әлемдік көркемөнер қазы­насы төрінен орын алатын, тек суретшінің елден ерек талантын көрсетіп қана қоймай, қазақ ұлттық көркемөнерінің даму биігі мен кәсіби деңгейін көрсете алатын мерейлі биігіміз болып табылады.

Уақыттың дүбірін саралап, арғы-бергі көркемөнер әлемін сұрыптап, келешекті батыл барлай жұмыс істейтін экспериментшілдігі де сан салалы. Қай тақырыпқа қалам тартса да өзіндік дара қолтаң­басын көрсетіп келеді.

Уақытында аға буынға да, орта буынға да бірдей ықпал еткен, қазақ көркемөнеріне шығармашылық дүбірімен ұйтқы болып, тыңнан жол салған Қ.Әжібек заманауи қазақ өнерінің алапасын асырып, дүйім әлемге танытқан шығармашылық феномен. Осының бәрі табиғи талантымен қоса пайымды парасатында. Оның шығармашылығы суретшінің жеткен биігі ғана емес, қазақ ұлттық бейнелеу өнерінің жаңа эстетикалық сапасы, тари­хи белесі. Тәуелсіз Қазақстан кезе­ңіндегі өнер тарихының жетіс­тігін белгілеген Қ.Әжібектің шығар­малары Ақордадан бастап әлемдік мұражайлар төрінен орын алған.

Қазақ көркемөнері бүгінде тек ұлттық қана емес, дүниежүзілік мә­дениеттің ажырамас бөлігі. Біз та­лантты Қ.Әжібек сияқты сурет­шілердің арқасында әлемдік дәс­түрдің ыңғайына жығылып жо­йы­л­ып-жұтылып кеткен жоқпыз. Қай­та ұлттық көркемөнерді әлем­дік дә­режеге көтеріп жаңа келелі мін­деттерді белгілей алдық.

Жанарбек Берістен,

сыншы, мәдениеттанушы, философия ғылымдарының кандидаты