Келісімге түсініктеме берген Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау экс-министрі Бір­жан Нұ­рым­бетов заң жоба­сының басты мақ­саты – бірыңғай зейнетақы жүйе­сін қалыптастыру екенін айт­қан-ды.

– Қарап отырсақ, әр ел­де­гі жүйе әр­түрлі. Беларусь Рес­пуб­ликасында мүл­де жи­нақ­таушы зейнетақы жүйесі жоқ. Қазақ­стан, Ресей және Армения елде­ріндегі зейнетақы жүйелерінің айырма­шы­лығы көп. Олардағы зейнет жасы, зейнет­ақы мөлшері, еңбек өтілі, басқа да пара­метрлер бөлек. Әр елдегі тұрақты тұру­шы азаматтың зейнетақы мәселесі рет­тел­ген. Ал ЕАЭО елдерінен келіп жұмыс істеп жүрген аза­мат­тардың зейнет­ақы мәселесі әлі шешілмей тұр. Бұл ретте әр мем­лекет өзіндегі ұлттық заңна­маға сәйкес зейнетақы төлемін жасайды, – деген еді.

Қаржы сарапшысы Расул Рыс­мамбетов бірыңғай зейнет­ақы қорын құрудың бірқатар қауіпті тәуекелдері бар екенін айтады.

– Себебі Ресей бірыңғай зейнет­ақы қорын құрғысы келсе, онда соны басқа­ратын және зейнет­ақы ресурстарын эко­но­ми­каға салатын біртұтас коман­да құрылуы керек болады. Егер іс солай қарай бағыт алса, онда қазақстандық келіссөз тарапы әлсіздік танытады. Нормативтік-құ­қықтық актілердің көбі біз үшін тиімсіз әрі зиянды. Бір­тіндеп ақпараттық, зейнетақы жүйе­лерінің бірігуі – ортақ валюта енгізудің, сосын біртұтас мем­лекетті құрудың белгісі. Бәрі сол ақпарат алмасудан бас­талады. Одан әрі қарай теңге, рубль, өзге де валюталар әлсі­реп, сосын ірі ойыншы мем­лекет­аралық есептесулер үшін ортақ валюта енгізуді ұсынады. Виртуалды валюта. Ал ортақ валю­таның енгізілуі – мұндай қадам­дардың заңды жалғасы, – дейді сарапшы.

Оның пікірінше, осы себеп­ті мұндай әре­кеттердің бір ғана бағыт-мақ­саты бар, ол – мем­лекеттерді жақындастыра түсу. Мұндай жағдайда тәуел­сіздікті жоюдың да қажеті болмайды. Өйткені ресейлік банктер қазірдің өзінде біздің елде өздерін емін-еркін сезінеді және ерте ме, кеш пе біздің нарықты жаулайды.

Қаржы сарапшысы Арман Бейсембаев та елдердің бір-бірінің азаматтарына зейнетақы бере бастауы түбінде ортақ валюта мәселесіне тірелуі мүмкін екенін жоққа шығармайды.

– Меніңше, бұл бар болғаны инте­гра­ция­лық мәселе ғана. Яғни елдер бір-бірі­мен экономикалық байланысты ны­ғай­та түседі. Мұның бәрі одақ ішінде инте­грацияны күшейту үшін ғана жасалады. Осыған дейін кедендік заңнаманы біріктіру туралы әңгіме болды. Енді зейнетақы мен несие жүйесін біріктіру айтылып жатыр. Одан бөлек тағы бірқатар стандартты бірыңғай жүйеге көшіру ойластырылған. Осы қозғалыстардың соңғы нүктесі – 25-30 жыл көлемінде одақ ішіндегі қаржы жүйесінің толықтай бірігуі ортақ валютаны енгізу мәселесін туындатады. Ол кезде бұл кімге тиімді, кімге тиімсіз деп айтудың да мәні болмайтын сияқты. Міне, сол процесс қазір болып жатыр, – деді А.Бейсембаев.

ЕАЭО-ның екінші бастамасы – несие тарихымен алмасу келісімі. Желтоқсан айында бес елдің несие деректерін біріктіру туралы шешім жарияланды. Келісім жобасын РФ қаржы министрлігі дайындаған. Енді азаматтар одақ аясында кез келген елден несие алуға құқылы болады. Р.Рысмамбетов бұл бастаманы нашар идея деп бағалады.

– Ресей, Беларусь, Қырғыз­стан, Арме­ния­ны былай қой­ғанда, азаматтары­мыздың дерек­тері біздің елде қауіпсіз болады дегенге кепілдік бере алмаймыз. Ал Қазақстан азаматының ресейлік банкке барып несие алуы, бұл – әрине, нарық үшін күрестің белгісі. Ресейлік банк­тер қазақстандық банктерге қарағанда несиені әлдеқайда арзан бере алады. Сонымен қатар Ресейде өзге елден келген мил­лиондаған азаматтар тұра­ды. Олар үшін әрине, сол жерде, ресейлік банк­тен несие алған ыңғайлы. Бұл ресей­лік банктердің Қазақстан, Қыр­ғызстан және Армения банк­тері­нен клиенттерді тартып алуын көрсетеді, – дейді сарапшы.

Оның айтуынша, ЕАЭО туралы көптеген ережені қайта қарастыру қажет.

– 2021 жылы жағдай жаз айларына дейін күрделі қалыпта болады. Егер жазда Үкімет тиісті шаралар қабылдай алса біз экономикамызды қалпына келтіруді бастаймыз. Кез келген дағдарысты мықты экономикасы бар ойыншы басқара алады. Сол себепті ресейлік компаниялардың қазақстандық нарыққа кіре бастауын болжаймыз. Егер бұрын бұл экспорт болса, ал қазір компанияларды сатып алып, Қазақстанда өндірісті іске қосумен өлшенеді. Ресейлік өндірушілер Қытай нарығының әлеуетін және соны қазақстандық компаниялардың пайдаланбай отырғанын да көрді. Олар үшін Қазақстанда өндіріп, сосын өнімді Қытайға экспорттау өте тиімді. ЕАЭО-ның қазіргі ережелері қазақстандық емес, ресейлік компаниялар үшін қызығырақ. Сондай-ақ қазақстандық өнімді Ресейге экспорттау мәселесі бойынша тарифтік емес шектеулер де толып жатыр. Ал біз ресейлік өнімдерге ондай шектеулер қоймағанбыз, – деді Р.Рысмамбетов.

Экономикалық саясат инс­титутының директоры Қайыр­бек Арыстанбеков әлем бойынша интеграцияның басты бес сатысы бар, ЕАЭО аймақтық интеграцияның үшінші сатысында сияқты дейді.

– Осы сатының маңызды компонент­терінің бірі – несиелік тарихты алмасу үдерісі. Бұл келі­сімнің артықшылығы – ЕАЭО-ға мүше мемлекеттер аума­ғында жұмыс істейтін Қазақ­стан азаматтары мен кә­сіп­орын­дарына және республикада жұмыс істей­тіндерге нақты мүм­кіндіктер береді, – дейді экономист.

Оның сөзінше, қауіпті тәуе­келдердің бірі ретінде жұмыс істемейтін несиелер деңгейінің қауіпті аймаққа ауысуын айтуға болады.

– Сондай-ақ елдер арасындағы дерек­тер алмасу кезінде жеке ақпараттың қор­ғалмауы, олардың құпиялылығының қам­­та­масыз етілмеуі. Бұл қаржы орган­дары­­ның жұмыс сапасына байланыс­ты. Біз­дің банктер резидент еместерге не­сие бергісі келмейді, себеп – қарыз алу­шы­­лар­ды тексерудің күрделілігі. Соны­мен қатар мұндай клиенттерді жаппай қаржы­лан­дыру елдің төлем балансының көрсеткіш­теріне кері әсер етуі мүмкін, – деді Қ.Арыстанбеков.

А.Бейсембаев несие дерек­терімен алмасудың қанша­лықты қауіпті немесе қауіпсіз екенін келісімнің толық нұсқасы жария­ланған кезде ғана біле алатынымызды айтады.

– Бұл – экономикалық одаққа тән инте­грациялық мәселелер. Ең бастысы, келісімнің барлық тармағына мұқият мән беру керек. Ол жерде ерекшелік өте көп болады. Біз үшін тиімді ме, тиім­сіз бе, қауіпті ме, қауіпсіз бе, толық келі­сім нұсқасы жарияланған кезде ба­рып анықтауға болады. Әрине, көп жағ­дайда басқаларға қарағанда Ресей пай­даны көбірек көреді. Ресей – Еуразия­лық одақтың орталығы. Өңір­дегі ірі экономика соларға тиесілі. Қала­йық, қала­майық бәріміз сол елдің эко­но­микасына мән береміз. Мәселен, импорт­тық баж салығынан түскен кедендік түсімдердің 80 пайызы Ресей қазынасына кетеді. Қалған 20 пайызды төрт ел бөліседі. Сондықтан бірыңғай кедендік баж енгізу Ресейдің пайдасына жұмыс істейді. Міне, осындай мәселелер бар, – деді сарапшы.

Былтыр жыл соңында Сауда және интеграция вице-министрі Жанель Күшікова 62 кедергі­нің дә­лел­денгенін, оның 51-і түзе­тіл­­генін, соның тең жартысы ресей­лік барьер екенін айтты. «Көзге көрінбейтін басқа да әкімшілік кедергілер толып жа­тыр. Жыл сайын 660 млн дол­лар болатын қазақстандық өнім «тұрып» қалады» деген еді вице-министр. Сондай-ақ был­тыр Президент Қасым-Жомарт Тоқаев одақтың 2025 жылға дейінгі стратегиялық бағытында Қазақстан келіспейтін шикіліктер барын айтып, жарты жылда әлгі қателіктер түзе­тілген еді. Сол аралықта Сауда және интеграция министрі Бақыт Сұлтановтың «ұлттық мүдде­мізге қайшы келетін 246 шараны алып тастадық, өзімізге ыңғай­лы маз­мұнмен 106 іс-шара мен бас­тама­ны енгіздік» дегенін біле­міз. Осы­ның өзі-ақ «күштінің ар­ты диір­мен тартатынын», одақ ая­сында өз үлесіңді алу үшін де аян­бай күресу керек екенін ұғын­дыратындай.

Биыл Қазақстан Еуразиялық эконо­микалық одақ органдарына төрағалық етеді. Демек, 2021 – одақ аясындағы мақсат-міндеттерді анықтап, мүддемізді қорғау жолында аянбай жұмыс істейтін, төраға ретінде мүше-мем­лекеттердің теңдігін қамта­масыз етуге бағытталған шаралар қабылдайтын жыл. Бәлкім, «бірың­ғаймен» басталатын шаралардың біз үшін пайдалы не пайдасыздығын да анықтай салу артықтық етпес.