Осыған орай тарих жадынамасына сын көзбен қарап, ақтаңдақтардың орын алуына себеп болған жайттар тұрғысында пайымдай алуымыз шарт. Біздің көшіміздің көрікті болуы тарих күнтізбесіндегі ұлттың ұстанымы, ұғымы, дүниетанымы секілді категориялардан сынықты, ақауды анықтай алуымызға тікелей байланысты. Кез келген мәселенің салдарын оның себептері анықтайды. Елдің келешегіне алаңдау тарихтың сындарлы шақтары, мемлекеттілікке төнген қауіптер, сол дәуірдің ерекшеліктері туралы ой толғай білуді қажет етеді. Өйтпегенде, тарих тағылым алмағандар үшін қайталанады.
Ұлтымыздың дүниетанымы көшпелі өмір салтына орай қалыптасты. Тұтас өмірі ат үстінде өткен көшпенді үшін бабалардан жеткен батырлық, бекзаттық, даналық туралы аңыз-әңгімелер мен жыр-дастандар жауынгерлігі мен ержүректілігін, намыскерлігін арттырып, жүріс-тұрысы мен мінез-құлқын қалыптастырды. Батыр бабалар салтын сол күйінде қабылдау ұлттың кез келген даму сатысында бірге жүріп, «ат үстінде» өткен дәуір болмысты ұйымдастырудың қалыптау, жасау, құрастыру секілді машықтардан қисын іздемей, қолда барды ұқсату сынды дағдыларды жетілдіруге алғышарт болды. Солай көшпендінің тіршілігіне арқау болған мал шаруашылығымен бірге өрілген дүниетанымы өмірдің барлық сатысын қамтыды. Өйткені алғашқы қарапайым санаға тұрмысты ұйымдастырудың қарабайыр формасы тән болатын. Сол себепті де кейінгі ұрпақтың тұрмыстағы, шаруашылық ұйымдастырудағы әрекеттері алдыңғы буынның өмір сүру қалыбынан көп ерекшеленбей, керісінше кез келген өмір сатыларында оны тасымалдап отырды. «Аттың жалы, түйенің қомында шаруа шешкен бабалардың ұрпағымыз» деп мақтануымыз бекер емес. Өстіп жүргенде, білекке сенген заманның күні өтіп, тарих сахнасында жаңа қатынастардың белең алғанын бірлі-жарым тұлғалар сезгенмен, ұлттың әрі қарай ұйысуы бұрынғы қалпында қала берді.
Алтын орда ұлысының ойрандалуы көшпенділердің жиһангерлік жорықтарының аяқталғанын білдіруімен қатар, өзін-өзі сақтау түйсігі сыртқы қауіп-қатерге жауап ретінде қорғаныс позициясына ауысты. Алайда бұл қазақ даласында бірде-бір қорған салу, шеп құру істеріне түрткі болмады. Ерте заман түркілерінің ұстаным қағидаларын бағдаршам еткен халқымыз ғұндардың ықпалымен салынған Ұлы Қытай қорғаны туралы «қорыққан қорған салады» деген тәмсілді санасында мықтап бекітіп алды.
Қазақ хандарының тұсында ешбір қала құрылысының жүргізілмеуі ел билеушілердің ұстанымындағы даңқты ата-бабалардың көшпелі тұрмыс-салтын қалтқысыз сақтау мен олардың жауынгерлік идеалдарына берілгендігін көрсетеді. Көшпенділер ағысы күшті өзеннен өту үшін жазда бірнеше шақырым салып өткел іздесе, қыста судың қатуын күтті. Сонша мал әр жылда болатын мезгілдің қолайсыздығынан шығынға ұшырап жатса да, оның алдын алуға бағытталған дайындық іс-шаралары жасалмады. Сол секілді, тартылған бидай ұны үшін Хиуа, Бұқар асуға тура келді. Бейнеті шаш-етектен келетін ірі қара малды ұстау шаруашылықта қолдау таппады.
«Ауруын жасырған өледі». Ұлттың дамудың жаңа кезеңіне өте алмауындағы басты себептің бірі ретінде даңқты ата-бабалар жолының саралығына сену, оны заман ағымына сай лайықтай алмауы ұлттың жасампаз қадамдар жасауына басты шектеу болған пайым-түсінік мәселесі деп қарауға болады. Күнделікті тұрмысында шаруашылық ұйымдастыруды жеңілдету, жетілдіру тетіктерін дамыту туралы қадамдардың жасалмауы аталардан қалған көшпелі салттың тек артықшылығын көруден болған түсінікпен байланысып жатты.
Орта ғасырда қазақ хандығының батысы мен шығысында отты қарумен құрсанған милитаристік саясат ұстанған көршілеріне қарсы қояр көшпелілерде атойлаған рухтан басқа мыңжылдықтар көлемінде өзгеріссіз бір қалпын сақтаған соғыс қаруы – садақ пен қылыш қана болды. Тарыла бастаған темір құрсау арасында қазақ хандарының дипломатиялық құралдан басқа тәсілі де қалмап еді. Бұлтаққа салу саясаты уақыт ұттыруға оң әсерін тигізгенмен, соңғы нәтиже өзгеріссіз қалғаны анық. Сірә, тарихтағы осы кезеңдер халық арасындағы зиялыларды бұрынғы өмір ұстындары туралы терең ойға салған мәселе болар. Әйтеке бидің сәтсіз аяқталған Хиуа, Бұқар, Қоқан хандықтарынан отты қару құятын ұста іздейтін елшілік сапарлары соған дәлел. Ықпалы күн санап өсіп келе жатқан Қытай мен Ресей, одан қалды жоңғар шапқыншылықтары қайтсе елді сақтап қалу қамын күшейтті. Алайда күш тең емес еді.
«Қара қытай қаптаса, сары орыс әкеңдей көрінер» – деген тәмсіл ортағасырдағы жоңғар ұлысын тұтас жұтып жіберген Қытай мен қазақ даласына сұғына еніп келе жатқан орыс бекіністерінің арасында қалған сергелдең уақытта айтылған болар. Осы тәмсілден-ақ, сол дәуірдегі ұлттың таңдауын аңғару қиын емес. Жоғарыда айтылған қысқаша баян біздің орыс бодандығын ерікті түрде немесе күшпен қабылдады деген дилеммаға кіріспей, ұлттың даму жолындағы қалыптасқан жағдай мен геосаяси теңгерімсіздік болмай қоймайтын қазақ хандығы тәуелсіздігінің ақырына алғышарт болды деген тұжырымға екпін түсіреміз. Жағдайдың бұлай болып қалыптасуы ұлттың тұрмыстық деңгейден мемлекеттікке дейінгі аралықта пайда болған мәселелерді шешуге тиіс жасампаз қадамдар қабылдауға итермелейтін мотивтердің жеткіліксіздігінен болды деп айтуға болады. Қазақ халқының техникалық, кәсіби дағдыларды меңгеруге, сынауға жеткілікті мотивтерінің болмауы әрі қарай да жалғасты. Кеңес үкіметі тұсында бұл көптеген халықтарды теңестірген «кеңес адамы» идеологиясымен білінбесе, бүгінде тәуелсіз елдің әрбір атар таңында осыдан бірнеше ғасыр бұрынғы мәселе әлі де алдымыздан шығып отырады. Мемлекет қабылдаған бесжылдық мерзімді қамтитын индустрияландыру бағдарламасы қомақты қаржылық демеу арқасында ғана белгілі бір межеге жете алды. Мұндай күрделі бастама негізінен төменнен қолдау тауып, жүзеге асырылу керек еді. Тұтас ұлт мұндай өзгерістерге дайын болмай шықты.
Ойымызды қорытындылайтын болсақ, біздің ұлтымыз секілді тез бейімделгіш, білімге жаны құмар халық үшін табиғатты бағындыру, игеру, жарату дағдыларын жетілдіру ұлттық деңгейде жүзеге асырылуы керек. Білім беру ісінде қазіргі дизайн ойлау, модельдеу, жобалау және басқа да тұрмысты ұтымды ұйымдастыруға, жасампаз қабілеттерді дамытуға жол ашатын пәндер енгізіліп, төменгі сыныптан бастап, жоғары сынып табалдырығына дейін сүйемелденіп, оқушы қарапайым білімнен күрделі білімге сатылап жылжып отыруы керек. Ғылым иерархиясына сәйкес дизайн ойлау, модельдеу, жобалау пәндері табиғат философиясынан қисын іздеп, болмысты ұйымдастырудың ұтымды жақтарын іздеуге, пайымдауға жәрдемдеседі. Ұлттық текті түрлендіріп, күрделендіру санаға жол табудан басталады. Жаратылыстану ғылымдарынан олимпиада жеңімпаздарын шығаруға жасалған талпыныстар қажетті дағдыларды меңгерумен өтелмесе, білімнің қолданбалы кезеңге өтуі тұралайды. Күрделі формулаларды жатқа соғатын үздік оқушының алған білімі өмірінде іс жүзінде кәдеге жараса, жетістік деп айтуға тұратын шығар. Адамзат өркениеті жерді алғаш мекендеген бір түпкітектің епті құрықты қолға алып, тал басындағы қол жетпес жемісті алақанына түсіргенінен басталмады ма. Біздің ұлтымызға білім беру ісінде жаңа дағдылар мен скилстерді үйретудің келешек үшін маңызы зор.
Даңқты ата-бабалар бағындырған белестер біздің өзді-өзі қанағаттану сезімдеріміздің өлшеміне айналмай, керісінше тарих ақтаңдақтары ұзақ сапарға шығардағы ұлттың компасы ретінде айқындалғаны жөн. Ұлттың дүниетанымдық параметрлері үнемі эволюциядан өтіп, уақыт тудырған түрлі сын-қатерлерді еңсере алатындай қабілетке ие болуы қажет.
Нұрғиса КӨШЕРОВ,
саясаттанушы
