Рухани сәйкестік дағдарысы
Еліміз 2019 жылдың қаңтар айынан бастап «Жусан» операциясы аясында Сирия мен Ирак аумағындағы азаматтарымызды қайтара бастады. Барған жерлерінде террорлық топпен бірге ұрыс қимылдарына қатысып, елге оралған олар «террорлық топқа және шетелдегі қарулы қақтығысқа қатысты», «терроризмді насихаттады және қаржыландырды» деген айыппен заң алдында жауапқа тартылып, бүгінде жазаларын өтеп жатыр. Ал соғысқа қатыспаған, бірақ күйеуінің соңынан балаларын ертіп шекара асқан бейбақ әйелдердің әлеуметтегі өз орындарын қайта табуы қай тұрғыдан да көп еңбекті қажет етеді. Мемлекеттің адасқан, жаза басқан азаматтарынан бас тартпай, әкенің балаға жасайтын қамқорлығын көрсетуі, сол жолда үкіметтік емес ұйымдарды тарту арқылы сан қырлы жұмыс атқаруы бүгінгі әңгіменің өзегі болмақ.
Еуразия ұлттық университетінің оқытушысы, профессор Юлия Шаповал – Сириядан оралған әйелдер мен балаларға қатысты мәселелерді зерттеумен шұғылданып жүрген маман. Елге алып келген соң Ақтаудағы арнайы бейімдеу орталығына орналастырылған әйелдерге және олардың балаларына көп уақытын арнаған ғалымды әңгімеге тарттық. Оның айтуынша, бізбен көршілес Орталық Азиядағы мемлекеттерден Сирияға барған әйелдерге қарағанда, қазақстандықтардың жоғары және арнайы білімдері бар екен.
Әлеуметтік аз қорғалған топтан шыққандар деп те тұжыра алмайсың. Сондықтан бұл қадамға баруға тұлғаның өзінің ішкі әлеміндегі адасуы, сәйкестік таба алмай дағдарысқа ұшырауы себеп. Олардың біраз бөлігі 25 жастан асқанда кетіп, 35-ке таяп елге оралды. Күйеулеріне еріп барып, балаларымен үйде отырған олар соғыста ері қаза болғанда, одан ДАИШ жеңілген тұста аш-жалаңаш, оқ пен оттың астында өмір сүрген. Көпшілігі екінші, үшінші рет күйеуге шыққан. Өйткені әйел адам күйеуге тимесе, сауаптан қағылады деген сенімді санада қатты ұялатқан.
Мәселен, психолог ғалым Эрик Эдиксон адамның өз өмірінде 8 түрлі дағдарысқа ұшырайтынын, ал соның 5-еуі жас кезінде болатынын дәлелдеген. Өзін өзі іздеген, ішкі әлемінде туындаған рухани тұрғыдағы сауалдарға жауап таппай дағдарған жастар өзге әсердің соңында кетіп қалғанын байқамай қалған.
«Сосын біздің қоғамның бір жетіспей жатқан тұсы адамдардың діни сенімге байланысты қажеттіліктерін орындаудағы олқылығы дер едім. Бұл жерде міндетті түрде Нұр-Мүбәракта немесе өзге де діни ЖОО-да оқу емес, адамдардың діни тұрғыда туындаған қарапайым сауалдарына жауап таппауы белгілі бір рөл ойнайтыны анық. Кейбір әйелдер мешітке барғанымен онда қажетті жылылық пен көңілдің бөлінбеуін, керісінше жамағат болып жиналатын ортадан сол мешіттерден таппағанын жолықтырып, еліккендерін айтқан. Адамның өзін өзі іздеуі тұсында, дағдарысқа ұшыраған кездерінде дұрыс жауап табуының маңыздылығына мән берген жөн», дейді маман.
«Емдеудің» бірыңғай тәсілі жоқ
«Ақниет» ақпараттық-насихаттау және оңалту орталығы» қоғамдық қоры – уланған рухани жан дүниені тазартып, азаматтың қалыпты тіршілікке келуіне еңбектеніп жүрген орталық. 2014 жылы құрылғаннан бері мақсатты түрде осымен айналысатын ақниеттіктерге Сириядан әкелінген жастармен жұмыс істеу бұйырыпты. «Ақниет» басшысы Әлім Шауметовтің бұл орайда айтары мол.
«Жаңа ғасырмен қоғам өміріне енген кеселдің бірі – терроризм мен діни экстремизм. Діннің дұрыстығы мен тазалығын сылтау еткен түрлі ағымдардың заңсыз үгіт-насихатының залалынан жайнамазға жаңа ғана маңдай тигізген жастар ақ пен қараны ажыратуға шамасы келмей, өзге ағымның жетегінде кетіп жатты. Өзге дінге еліктегендер – діннің негіздерімен таныс емес немесе өте үстірт білімі бар адамдар. Ал дін мәселесі – қылдан да нәзік, алмас қылыштан да өткір, аңдап баспасаң тіліп түсетін шетін мәселе. Оның үстіне өзге ағымның сөзіне құлдай ұрып, шүбәсіз сенген азаматтардың жас арасында шек болмауы шынымен де ұлтқа, елге төнген үлкен қауіп еді. Қазақстан Үкіметі шекара асып кеткен азаматтарды елге әкелу үшін өзге мемлекеттермен біріге отырып, әскери операциялар жүргізді. Нәтижесінде, шетте жүріп босқындаған азаматтарды елге әкеліп, қоғамнан алыстап кеткен саяси және діни көзқарасы бөлек жандар мен отбасы, балаларын қоғамға қайта оралту үшін түрлі жұмыстар жүргізіп жатырмыз», дейді Әлім Фазылжанұлы.
Оның айтуынша, адасқан адамдарды ортаға оралтуды тек теологиялық тұрғыда қарастыру жеткіліксіз. Радикализмнен зардап шеккен әрбір адамның мінез-құлқы мен эмоционалды жағдайы әртүрлі келеді. Сондықтан бұл іске психологтер мен теолог мамандардың тізе қосуы ғана оң нәтиже береді.
Желінің әлеуетін игілікке пайдалансақ
Барлық қоғам мүшесі сияқты Сирияға барғандар да – әлеуметтік желінің қолданушысы. Мамандар оларды білімсіз дей алмайтынын, «Жусан» операциясы бойынша оралған отандастарымызбен жұмыс істеу барысында жерлестеріміздің ішінде білімді журналист, мықты бизнесмен, білікті дәрігерлердің де барына куә болғанын алға тартты. Осындай мықты азаматтарымыз балаларын, етжақын, туыс-туған, дос-жарандарын үгіттеп, артынан ертіп отырған.
Жастар көбіне діни білімдегі кем түсіп жатқан жақтарын әлеуметтік желілердің көмегімен толтыруға тырысады. Экстремистік сайттар мен бейнероликтердің бұғатталуына, шектеулеріне қарамастан, интернетте халықаралық террористік ұйымдар мен орталықтар өз жағына тарту үшін мақсатты түрде дайындаған, әлі де дайындайтын материалдар жеткілікті. Шындығында әлеуметтік желілердің қуаты орасан, тек оны пайдалы арнаға бұрып, жеткіншектер мен жастарды өздері оқитын желілер арқылы жан-жақтылыққа тәрбиелей алуымыз ауадай қажет. Бұл ретте мемлекеттік мүдде жатқандықтан, қаражат бөліну де соған сәйкес болса екен. Хакім Абай да, асқан дана Әл-Фараби бабамыз да біліммен қатар тәрбиенің бірге өрілуіне мән береді. Тәрбиесіз, адамгершілікке негізделмеген білімнің пайдасынан зияны мол. Сондықтан біздің қоғам үшін басты алаңдайтын дүние жан-жақты бірдей дамыған тұлғаны даярлау ісі болуға тиіс. Ал адасушы болса, дер кезінде нақты көз ашатын көмек көрсету керек. Бір ғана жол – мамандардың көмегіне жүгіну. Әрине бірді-екілі ұйымның шамасы әлеуметтік желінің күш-қуатындай бола алмайды. Мәселені кешенді түрде қарастырған жөн.
Сириядан қайтқан әйелдер мен балалардың көрмегені жоқ. Әкесі өліп, артынан анасы оққа ұшқанын көрген қыздың жасы небәрі 9 жаста болған. Мұнан асқан қасірет болар ма?! Қаршадайынан өмірінің соңына дейін көз алдында болар мұндай қасіретті көріністен қалай құтыларсың? Әрине мұндай балалармен жұмыс істеу, оларды қалыпты өмірге қайтару үлкен еңбекті қажет ететіні анық.
«Бала қолына қару емес, қарындаш алып, гүлдің суретін салған кезде ішкі дүниесі өзгеріп келе жатқанын түсінеміз. Бірақ бұл үшін көп уақыт керек», дейді «Право» қоғамдық қорының жетекшісі Ольга Рыль.
Ал Әлім Фазылжанұлы: «Балалар Сириядан қайтқанда тек соғыс жайлы ғана білді. Оларды бұл тығырықтан алып шығу мақсатында арнайы қуыршақ театрларын шақырып, ертегілер желісін көрсеткенімізде, балалар түгілі ата-аналардың жүзінен қуаныш көрдік. Көпке дейін қаратүнектен шыға алмай, өткен күндерін қорқынышпен еске алатын олар бір-бірлерімен тіпті ашылып сөйлеспейтін тұйық болып қалған. «Ол жаққа өзімнің туған бауырымды жетелеп алып барып, жерлеуге де шамам келмей, айдалада қалдырып кеттім-ау» деп зар жылаған немесе «Мына баланың әкесі сол жақта өлді, ал мына сәбидің әкесі кім екенін де білмеймін», деп күңіренген ананы не деп жұбатарымызды білмеген сәттеріміз болды. Қанша дегенмен баланың аты – бала, өз қатарымен жүгіріп ойнап, мектепке баруы, ортаға бейімделуі ересектерге қарағанда әлдеқайда жеңіл жүреді. Дегенмен, көзге шұқымай ғана назарда ұстап, бағыт-бағдарын аңдап отырған жөн. Ал үлкен адамдар санасының улануы мен жүрекке түскен жараларының орны кейін де білінбеуіне әлдеқайда көп күш жұмсайсың», дейді.
Иә, адамның жан дүниесінің қалтарысы өте мол. Теологтермен әңгіме барысында «бұрынғыдан бас тарттым» деп айтқанының өзін қаншалықты рас екенін жан дүниеге үңілуші психолог түрлі тесттер арқылы анықтай алады. Сол үшін әрбір зардап шегушіге оның сенімі мен дүниетанымының ерекшеліктеріне байланысты жеке психологиялық тәсілдемелер таңдалады. Психологтер өздері радикалдармен сөйлесуден басқа, теологтердің жұмысының нәтижелерін мұқият зерттейді. Осы реттен психологтер мен теологтердің бірлескен жұмысында қолдану үшін психологиялық түзету бойынша арнайы әдістемелік құрал жасалған.
Ортаға оралудың жолдары көп
Үкіметтің қолдауымен Сириядан оралғандар қалыпты өмірге оралып жатыр. Араларында қарулы қақтығыстарға қатысып, террорлық әркеттер жасағандар жазасын өтеп жатқанымен, көпшілік әйелдер мен балалардың барлығы бейімделудің сатыларынан өтіп, әлеуметтік ортадан орындарын табуда. Жоғары білімдері болғанымен ұзақ жыл мамандықтарынан қол үзуіне байланысты қайтадан білімін жетілдіріп, ұқсас мамандықтарды игеріп, тіпті жаңадан қысқа мерзімді курстардан өтіп, сұлулық мектептерінің сабақтарын алып, шеберлік кәсіптерін игеріп, тігінші, кадр мамандары, дизайнер, көлік жүргізуші және басқа да көптеген кәсіпті ұршықша үйірген қыз-келіншектер білек сыбана еңбекке кіріскен.
«Қарағандыда сондай бірнеше келіншек бірлесіп шағын нан өндірісін қолға алып, істерін дөңгелетіп отыр. Олардың әрбір жетістігі – біз үшін үлкен қуаныш. Нұр-Сұлтан мен Алматыда такси жүргізіп, әкесіз қалған отбасын асырап жүрген келіншектер бар. Қап-қара киінбей, ашық түсті елмен бірдей ұзын көйлектерін кию, қоғамның толыққанды мүшесі екенін сезіну әйелдерге күш береді. Адасса да өз балаларымыз, өз азаматтарымыз, ал әр азамат үшін ел болып күресудің сауабы мол», дейді Ольга Рыль.
