– Айдар Әбдіразақұлы, 2020 жыл әлемдік экономиканы тығырыққа тіреді. Бұл жағдай Қазақстанды да айналып өтпеді. Экономиканы теңселткен коронавирус пандемиясының басталғанына да жылға жуықтапты. Қауіпті вирусқа байланысты қалыптасқан дағдарыс «Бәйтеректің» жұмысына қаншалықты әсер етті?
– Шынымен де, өткен жыл қиын кезең болды. Коронавирус дағдарысы экономиканың барлық саласына өз түзетуін енгізді. Десе де, Президент пен Үкімет бұл дағдарыстың салқынын аса сездірмеуге тырысты. Оны толықтай жою үшін жедел әрекет етті. Өз кезегінде «Бәйтерек» холдингі де Үкіметтің дағдарысқа қарсы құралы ретінде тиімді жұмыс істеді. Біз бизнесті, тұрғын үйге мұқтаж адамдарды қолдауды тоқтатқан жоқпыз. Тіпті инфекция таралған кезеңде клиенттердің денсаулығына қауіп төндірмес үшін қолдау шараларын қашықтан ұсынып, рәсімдердің уақытын барынша қысқарттық. Жасыратыны жоқ, кейбір көрсеткіштер бойынша шын мәнінде төмендеу байқалды. Бірақ жағымсыз көрініске жол бермедік. Осылайша, 2020 жылы холдингтің активтері 1,4 трлн теңгеге ұлғайды. Өсім холдинг қызметі көлемінің, атап айтқанда қаржыландыру көлемінің ұлғаюы есебінен қалыптасты. Осының нәтижесінде таза табыс оң динамика көрсетіп, төтенше жағдай уақытында тұрғындар мен кәсіпкерлер үшін сыйақыны есептеудің және төлемдерді тоқтатқан кездегі холдингтің жоспарлы шығындарының орнын толтырды. Жедел деректер бойынша, былтырғы жылдың таза табысы шамамен 49 млрд теңгеге бағаланып отыр. Бұл 2019 жылғы көрсеткішпен шамалас – 51,5 млрд теңге.
– Ұлттық холдинг активтерінің ненің есебінен өскенін тарқатып айтып берсеңіз...
– Өткен жылы Президенттің дағдарысқа қарсы маңызды бастамаларын жүзеге асырдық. Біз «Қазақстанның тұрақтылық қорынан» «Нұрлы жер – 2025» және «Жұмыспен қамтудың Жол картасы» мемлекеттік бағдарламаларын іске асыруға 1 трлн теңгеден астам қаражат тарттық. Еншілес ұйымдарымыз – «Даму» қоры, KazakhExport және «Қазақстан Даму банкінің» жарғылық капиталын 117 млрд теңгеге ұлғайттық. Қаражат шағын және орта бизнесті, қазақстандық экспорттаушыларды қолдауға жұмсалды.
– Президенттің қос құрылымды – «Бәйтерек» пен «ҚазАгроны» біріктіру туралы тапсырма бергеніне де жарты жылдай уақыт болды. Қазір бұл бағытта қандай жұмыстар жүргізіліп жатыр? Біріктіру процесі қашан аяқталады?
– Холдингтерді біріктіру жұмысы қарқынды жүріп жатыр және оны 2021 жылғы наурызда аяқтаймыз. Содан кейін бірыңғай институттың жаңа даму стратегиясын қабылдаймыз. Бұл құжат та әзірленуде. Онда қызметтің барлық бағыты мен салалық тәжірибені, сондай-ақ мемлекеттік саясатты іске асыру тәсілдерін ескеретін боламыз.
Агроөнеркәсіптік кешеннің стратегиялық маңызы зор. Сондықтан «Аграрлық несие корпорациясы» холдинг құрамындағы жеке еншілес ұйым болады. Оның жарғылық қызметіне тікелей шағын бизнеске несие беру және өсімдік шаруашылығын сақтандыру функционалы қосылады. «Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қорының» несиелерге кепілдік беру функциясы «Даму» қорына беріледі де, кейін біріншісі таратылады.
Қатарымызға қосылатын «ҚазАгроның» еншілес ұйымдарын қайта ұйымдастыру жұмыстары біріктіру аяқталғаннан кейін жалғасады. Оны 2022 жылдың бірінші тоқсанының соңына дейін тәмамдау жоспарланып отыр.
Бұдан бөлек, Мемлекет басшысының тұрғын үй құрылысының бірыңғай операторын құру жөніндегі тапсырмасын орындап, үш еншілес ұйымды бір компанияға біріктірдік. Компания жақында ғана тіркеуден өтіп, «Қазақстан тұрғын үй компаниясы» АҚ деген жаңа атауға ие болды. Бұл жаңадан құрылған ұйым емес. Ол еншілес ұйымымыз «Қазақстан ипотекалық компаниясы» АҚ негізінде құрылды.
Биыл басқа да еншілес ұйымдарды оңтайландыру жұмысын жалғастырамыз.
– «ҚазАгроға» қатысты мәселелердің түрлі мінберден бірнеше рет айтылғанын білеміз. Енді оның проблемалық активтерінің едәуір бөлігі сіздерге ауысады. Бұл «Бәйтеректің» қарыздарынан 5 есе асып түспек. Холдинг проблемалық активтерді қалай өтейді? «ҚазАгроның» штат санында өзгеріс бола ма?
– Әлбетте, «ҚазАгроның» проблемалық активтері бізге өтеді. Холдинг бұл активпен өз қызметі шеңберінде жұмыс жүргізетін болады. Бүгінде «ҚазАгро» активтерін түгендеу жұмысы шеңберінде холдинг проблемалық активпен байланысты құжаттар мен мүліктерді зерделеуде. Түгендеу 2021 жылғы 20 ақпанда аяқталады. 26 ақпанда холдинг басшылары тапсыру актісіне қол қояды.
«Бәйтерек» активтерді де, міндеттемелерді де қабылдап алады. Тиісінше, міндеттемелерді өтеумен де айналысады. Штат саны да қысқарады. Бұл жұмыс тапсыру актісін бекіту қорытындылары бойынша 2021 жылғы 15 наурыздан кешіктірілмей аяқталуы керек.
«Бәйтерек» проблемалық активтермен жұмыс істеуде және оларды дағдарыстан шығару бойынша тәжірибесі мол, кәсіби басқарушы холдинг екенін атап өткім келеді. Алғаш құрылған кезде бізге берілген еншілес ұйымдардың барлығында дерлік қандай да бір қаржылық проблемалар, оның ішінде проблемалық активтер болды. Ал бүгінде олар отандық экономиканы алға сүйреп отырған табысты компанияға айналды. Басқарудағы кәсіби шеберлік еншілес ұйымдардың негізгі стратегиялық және қаржылық көрсеткіштерін жақсартуға ықпал етті. Сондықтан алдағы жұмыс оңай болмайтынын білемін. Бірақ біз қиындықтан қашпаймыз.
– Әңгіме ауанын бизнеске қарай ауыстырсақ. Былтыр холдинг отандық бизнеске қандай қолдау көрсетті? Пандемия қаншалықты әсер етті?
– Отандық бизнесті қолдау үшін холдингтің еншілес ұйымдары тегіс жұмылдырылды. Мәселен, екінші деңгейлі банктерде теңгемен ұзақмерзімді қаржыландыру болмаған кезде, еншілес ұйымымыз – «Қазақстан Даму банкі» экономиканың шикізаттық емес секторына әр екінші теңгені ұсына отырып, ұзақмерзімді кредит берудің көшбасшысына айналды. Аталған нарықтағы холдингтің үлесі 49,5 пайызға тең. Бүгінде «Қазақстан Даму банкінің» қоржынында жалпы құны 7,1 трлн теңге болатын 61 инвестициялық жоба мен 16 экспорт алдындағы операция бар. Қиын жағдайға қарамастан, өткен жылы «Қазақстан Даму банкі» желісі бойынша 342,9 млрд теңгеге 18 инвестициялық жоба қаржыландырылды. Сонымен қатар жалпы сомасы 195,4 млрд теңгеге тең 8 инвестициялық жоба мен 4 экспорттық операцияны қаржыландыру мақұлданды. Бұдан бөлек, 143,3 млрд теңгеге 16 жобаны экспорт алдындағы қаржыландыру ұсынылды.
Біз «Қазақстан Даму банкімен» бірге елімізде синдикатталған кредит беруді дамытудамыз. Өткен жылдың желтоқсанында тиісті заңнамалық түзетулер қабылданды. Кредиттің бұл түрі ірі жобалар үшін қаражатты қолжетімді етпек. Осы бағытта тәжірибесі мол ресейлік ВЭБ.РФ холдингі біздің серіктесіміз атанды.
Шағын және орта бизнесті қолдауды белсенді түрде жалғастырып келеміз. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры отандық кәсіпкерлерге түрлі құралдарды ұсынып отыр. 2020 жылдың 11 айының қорытындысы бойынша «Даму» қоры 1,6 трлн теңге көлеміндегі 32,5 мың жобаға қолдау көрсетті. Нәтижесінде, 2020 жылы шағын және орта бизнес субъектілеріне берілген кредит көлеміндегі холдингтің үлесі 43 пайызды құрады.
Қазақстандық экспорттаушыларды «KazakhExport» ұлттық компаниясы арқылы қолдап отырмыз. Интеграция және сауда министрлігі мен KazakhExport экспортқа бағдарланған отандық өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда ерекше үйлесім тауып келеді. 2020 жылы 91 экспорттаушыға 134,6 млрд теңгеге сақтандыру қолдауы көрсетілді. 16,1 млрд теңгеге сауданы қаржыландыру және 13,5 млрд теңгеге экспорт алдындағы қаржыландыру жүзеге асырылды.
Жоғарыда атап өткенімдей, былтыр «Бәйтерек» холдингі Үкіметтің дағдарысқа қарсы тиімді құралы ретінде өз міндетін ойдағыдай атқарды. Біз локдаун кезінде де қолдау көрсетуді жалғастырдық. Пандемия бизнес үшін қиын кезеңге айналды. Үш ай бойы көптеген кәсіпорын коронавирусты жұқтыру қаупін азайту үшін жұмысты уақытша тоқтауға мәжбүр болды. Қаланың тыныс-тіршілігін қамтамасыз ететін бизнес санитарлық талаптарды сақтай отырып, жұмыс істеді. Еншілес ұйымдарымыз қашықтан қызмет көрсету режіміне жедел көше білді. Өтінімдер мен құжаттар онлайн режімде жіберілді. Ұсынылатын құжаттардың саны мен өтінімдерді қарау мерзімін қысқарттық. Клиенттеріміздің кредитін қайта құрылымдадық. Мәселен, «Қазақстан Даму банкі» 2020 жылы инвестициялық жобалар бойынша кредиттерді қайта құрылымдап, игерілген қарыз валютасын айырбастады, төлемдер мерзімін ауыстырды. Бұл мүмкіндікті 12 қарыз алушы пайдаланды. Сонымен қатар экспорттық операциялар бойынша 4 қарыз алушының кредиті қайта құрылымдалды, яғни мөлшерлеме төмендетіліп, кредит желісінің мерзімі ұзартылды.
Бұдан бөлек, өткен жылдың 16 наурызы мен 31 желтоқсаны аралығында «Даму» қорының «субсидиялау» құралы бойынша шағын және орта бизнестің 4 179 жобасы қайта құрылымдаудан өтті. Осы кезеңде қор «кепілдік беру» құралы бойынша 3 291 жобаға қайта құрылымдауды ұсынуға келісім бекітті. «Даму» қоры өзінің қаржылық өнімдері шеңберінде қаржылай қолдау алатын кәсіпкерлердің жобасын сүйемелдеумен де айналысады. Былтыр мұндай кәсіпкерлердің 9 984 жобасы сүйемелденді. Бұл 2019 жылмен салыстырғанда 19 пайызға артық.
Төтенше жағдай кезінде KazakhExport шикізаттық емес сектордағы 26 қазақстандық экспорттаушыға, яғни 17 ірі, 4 орта, 5 шағын кәсіпорынға 6 млрд теңгеден астам сомаға қолдау көрсетті.
Жалпы, шағын және орта бизнесті қолдауға қатысты мемлекет тарапынан батыл қадамдар жасалғанын атап өткім келеді. Мысалы, Ұлттық экономика министрлігімен бірлесіп, «Бизнестің жол картасы – 2025» мемлекеттік бағдарламасына жаңашылдықтар енгізу бойынша жақсы жұмыс жүргіздік. Атап айтқанда, шағын және микробизнесті қолдау бойынша жаңа бағыт енгізілді. Енді қаржыландыру субсидиялау есебінен 6 пайыздан аспайтын мөлшерлеме бойынша қолжетімді. Айналым қаражатын толықтыруға – 5 млн теңгеге дейін, инвестициялық мақсаттарға 20 млн теңгеге дейін беріледі. Кепіл мәселесі қарыз сомасының 85 пайызына дейінгі мөлшерде «Даму» қорының кепілдік беруі арқылы шешіледі.
2020 жылы «Бизнестің жол картасы – 2025» аясында субсидиялау құралы бойынша жалпы кредит мөлшері 411,5 млрд теңге болатын 5 808 жобаға қолдау көрсетілді. Бұл ретте 35,1 млрд теңгеге жуық субсидия төленді. Кредиттердің жалпы мөлшері 214,8 млрд теңге болатын 6 782 жоба кепілдік беру құралы бойынша қолдау тапты. Берілген кепілдіктердің жалпы мөлшері 81 млрд теңге болды.
2020 жылдың қазан айында COVID-19 пандемиясы кезінде экономиканың ең көп зардап шеккен салаларында жұмыс істеген шағын және орта бизнеске субсидия беру бағдарламасы қабылданды. Онда экономиканың 29 секторы қамтылды. 8 454 жобаға қолдау көрсетіліп, кредит портфелінің жалпы көлемі 426,8 млрд теңгені құрады. Осы бастама шеңберінде субсидиялар 2020 жылғы 16 наурыз бен 2021 жылғы 15 наурыз аралығына беріледі.
– Айдар Әбдіразақұлы, «Бәйтеректің» ауқымды активтерінің бірі – «Отбасы банк». «Тұрғын үй саясатын реформалау туралы» заң жобасында банкке уәкілетті органның операцияларды лицензиясыз жүзеге асыруға рұқсат беретін ерекше құқық бекітілетіні айтылған. Сарапшылар бұл жай ғана банк емес, ұлттық даму институты болады деген пікірді алға тартуда. Бұл туралы Сіздің пікіріңіз қандай?
– Иә, Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша биыл мемлекеттік тұрғын үй алу үшін кезекке тұрудың қолданыстағы жүйесі әкімдіктерден алынып, «Отбасы банкіне» беріледі. Бұл үшін заңнамаға тиісті өзгерістер енгізіледі. Мемлекеттік органдармен осы бағытта тиісті жұмыстар жүргізілуде. Операцияларды лицензиясыз жүргізуді қоса алғанда, «Отбасы банкіне» бекітілетін ерекше құқықтық режім тұрғын үйді есепке алуды, кезекке қоюды және мұқтаждарға бөлуді бір орталықтан жүзеге асыру үшін қажет. Бұл жаңа тұрғын үй саясатының маңызды әлеуметтік міндеттерінің бірі болады. Айта кету керек, «Отбасы банк» ешқашан әдеттегі банк болған емес. Ол – өз қызметін «бір терезе» қағидаты бойынша ұсынатын тұрғын үй-жинақ әлеуметтік институты.
– «Отбасы банкінен» бөлек, холдинг тұрғын үйдің қаржылық тұрғыдан қолжетімділігін қалай қамтамасыз етуде?
– «Бәйтерек» холдингі елдегі тұрғын үй құрылысы бағдарламаларының негізгі операторы екені белгілі. Бұл ретте, өткен жылы ауқымды реформалар жүргізілді. Енді холдингтің құрамында тұрғын үй секторы бойынша екі еншілес ұйым ғана жұмыс істейді. Президент тапсырмасы бойынша Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі бұрынғы функцияларының барлығын сақтай отырып, «Отбасы банкі» деп атауын өзгертті. Банк халықтың ұзақмерзімді теңгедегі салымдары бойынша бірінші орында тұр. 2020 жылдың қорытындысы бойынша банк 609 млрд теңге қарыз берді.
Жалпы, өткен жылдың қорытындысы бойынша 281,2 млрд теңгеге жергілікті атқарушы органдардың бағалы қағаздары сатып алынды. Жоспарланғаны да сол көлем еді. Үлестік құрылыстың аяқталуына 121,9 млрд теңге сомасында кепілдік берілді. «Сатып алу құқығымен жалға берілетін тұрғын үй» бағыты бойынша 1,5 мың пәтердің сатып алу шартына қол қойылды. Бұл дегеніміз – 92,6 мың шаршы метр. Жалпы, 2015-2020 жылдары салынған және сатып алынған жалға берілетін тұрғын үйдің жалпы қоры 1,1 млн шаршы метрді немесе
19 368 пәтерді құрады. Яғни бағдарламаны іске асыру кезеңінде 19 мың отбасы жалдамалы тұрғын үймен қамтамасыз етілді.
Коммерциялық кредиттердің құнын арзандату мақсатында 2020 жылы 23 млрд теңгеге жеке құрылыс салушылардың жобалары субсидияланды. Жоспар 20 млрд теңге болатын. Сонымен қатар Президент тапсырмасын орындай отырып, халықты қолдау мақсатында, «Отбасы банк» пен «Қазақстан ипотекалық компаниясы» айыппұлдар мен өсімпұлдарды есептемей, жылжымайтын мүлік объектілерін кейін сатып алумен жалдау/сатып алу-сату мәмілелері бойынша негізгі борыш пен сыйақы төлемдерін 90 күнге кейінге шегеруге мүмкіндік берді. 34,7 мың клиенттің төлемі кейінге шегерілді. Сондай-ақ жеке кәсіпкерлік субъектілері үшін «Қазақстан ипотекалық компаниясының» меншігіндегі жылжымайтын мүлік нысандарын жалдау ақысын 2020 жылдың соңына дейін тоқтатты.
– «Бақытты отбасы» және «Шаңырақ» бағдарламаларының іске асырылу барысы қалай?
– «Бақытты отбасы» – көп балалы және аз қамтылған отбасыларға жеңілдетілген ипотекалық кредит беру бағдарламасы. 2020 жылдың маусым айында оған республикалық бюджеттен 49 млрд теңге бөлінді. «Отбасы банк» 47 млрд теңге қарыз берді. Қосымша 2 млрд теңгеге өтінімдер мақұлданды. Биыл 100 млрд теңгеге 10 мың өтінімді мақұлдауды жоспарлап отыр.
«Шаңырақ» бағдарламасына әкімдікте кезекте тұрған, тұрғын үйге мұқтаж азаматтар қатыса алады. Ол мынадай шартпен беріледі: жылдық мөлшерлеме – 5 пайыз, бастапқы жарна – 10 пайыз, өтеу мерзімі – 20 жыл. «Отбасы банк» 90 млрд теңге көлеміндегі бірінші траншты алды. Оның 62,6 млрд теңгесіне 5,5 мың қарыз берді. Қосымша 81 млрд теңгеге 6,2 мың қарыз мақұлданды.
Сондай-ақ біз Президент Жолдауындағы тапсырма бойынша да жұмыс істеп жатырмыз. Бұл жердегі әңгіме әкімдіктерде кезекте тұрған, табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен азаматтардың тұрғын үйді жалдау шығындарын субсидиялау туралы. Қазіргі уақытта Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігімен бірлесіп, жылжымайтын мүліктің жеке әлеуметтік қорларын құру тетігі әзірленуде. Тетікті іске қосу үшін 2021 жылы заңнамаға тиісті өзгерістер енгізіледі.
– «Бәйтеректің» 2021 жылға арналған жоспары қандай?
– Биыл Тәуелсіздігімізге – 30 жыл. Сондықтан «Бәйтерек» холдингі экономиканы әртараптандыруды көздейтін, бұрынғыдан да қуатты ұлттық даму институты ретіндегі жұмысын одан әрі жалғастырады. Еліміздің индустриялық-инновациялық дамуына үлес қосып, шикізаттық емес экспортты ілгерілетуге күш саламыз. Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытып, тұрғын үй-құрылыс секторындағы міндеттерді жүзеге асырамыз. Бұдан бөлек, елдің агроөнеркәсіптік кешенін қолдау бағытында жұмыс істейміз. Бүгінде «Бәйтерек» холдингі әлемде баламасы жоқ бірегей даму институтына айналды.
Осы жылы біздің холдинг ірі бизнес жобаларын 460,8 млрд теңгеге қаржыландыруды, сондай-ақ құны 1 трлн 32 млрд теңге болатын 11 жобаны іске қосуды көздеп отыр. Шағын және орта бизнестің 36 мың жобасына қолдау көрсетеміз. Экспорттаушыларға 200 млрд теңге көлемінде кешенді қолдау көрсету жоспарлануда.
Біз тұрғын үйдің қаржылық тұрғыдан қолжетімділігін арттыруды жалғастырамыз. Мәселен, 613 млрд теңгеге тұрғын үй қарызын беру, 109,6 млрд теңгеге жергілікті атқарушы органдардың облигациясын сатып алу, 100 млрд теңгеге үлестік құрылысқа кепілдік беру, сондай-ақ құрылыс салушылардың кредитін 20 млрд теңгеге субсидиялау жоспарланып отыр. Биыл қазақстандықтарға жеткілікті шектен асқан зейнетақы жинағын тұрғын үй жағдайын жақсарту үшін пайдалануға мүмкіндік беретін Президенттің бірегей бастамасын іске қостық. Жақында жинақты емделу үшін де қолдануға мүмкіндік туады. Бұл баспанасы жоқ қазақстандықтар үшін – пәтер алудың, ал ипотекасы бар азаматтар үшін – қаржылық жүктемені азайтудың тамаша мүмкіндігі.
Мемлекет басшысының тағы бір тапсырмасына тоқталғым келеді. Үкімет отырысында Президент Үкіметке тұрғын үй саясатын жетілдіру бойынша жаңа ұсыныстар енгізуді тапсырды. Қазіргі уақытта «Бәйтерек» холдингі мемлекеттік органдармен бірлесіп, тұрғын үй құрылысы нарығын дамыту және халықтың әлеуметтік осал топтарын қолжетімді тұрғын үймен қамтамасыз ету бойынша қосымша шаралар әзірлеуде.
Былтыр 2025 жылға дейін іске асырылатын үш жаңа мемлекеттік бағдарламаны бірден бастадық. Бұлар – Индустриялық-инновациялық дамытудың мемлекеттік бағдарламасы, «Нұрлы жер» және «Бизнестің жол картасы». Биыл оларды жүзеге асыруды жалғастырамыз және жақсы нәтижелерге қол жеткіземіз деген ойдамыз.
Әңгімелескен Фархат ҚАЙРАТҰЛЫ,
«Egemen Qazaqstan»
