Шоқ қайыңның қылтасынан төрт салт атты бір-бірімен үзеңгі қағыстырып, шоқытып шыға келгенде түн қараңғысы жаңа-жаңа сөгіле бастаған еді. Таңғы ауада шыңылтыр аяз бар. Ақ мамық көрпеге оранған сайын дала еркін көсіліп, үнсіз мүлгіп тұр. Көз жанары жететін төңірек тып-тыныш, тып-тымық. Әлдеқайдан сауысқанның өлі тыныштықты бұзып, шықылықтағаны естіледі. Иықтарына мылтық асынып, қолдарына қамшы ұстап, тоқ жарау ат мінген аңшылар жылы киініпті. Таңғы тынық ауаны дар-дар айырып, әңгіме айтып келеді.
Қарлыкөл ауылының тұрғыны Айбек Ысқақтың бұл өңірде кездесе бермейтін тегі асыл, тұқымы сирек тазысының кейпі шебер суретші салған көркем туынды тәрізді екен. Ақ қардың үстінде жарғақ құлақтары дамылсыз делеңдеген дегдар тазының жүні сұйық, қап-қара моншақ таңбалы үшкіл танаулы, дөңес жонды. Көздері ақыл мен өжеттілікке тұнып тұрғандай.
– Мына Имантауға Қырғызстаннан көшіп келген ағайындарда тазының тайған деген түрі бар екен. Жалпы нобайы ұқсас. Жалғыз-ақ ерекшелігі құйрығында. Сосын мына тазылар тәрізді жыланбас, түлкі тұмсық, қасқыр шеке емес. Ал құйрықтарының ұшы сүйексіз, қамшықұйрық. Ағайындардың айтуына қарағанда, таулы жерде алдарынан аң қашып құтылмайтын көрінеді, – дейді серіктесе шыққан аңшы.
Тазы арқан бойы жерде із кесіп келеді. Кеше жауған қар үсті жосылып жатыр. Әне бір жерде қоян ізі, шым-шытырық әрқилы құстардың табан таңбасы. Мына тұста тышқан жорғалапты. Текті тазы бұта түбін шиырлап, із жосығын шығара алмай жүр. Таңғы таза ауадан әлдебір иіс аңдағандай орғып-орғып секіреді. Үйіне жаңа толған, алғаш рет қар басып тұрған тазының дене бітімі сомданып, құлақтарының бұйра шашақтары төгіліп, жұмсақ түктері қақтаған ақ күмістей жылт-жылт етеді. Майысқақ құба тал тәрізді аяқтарының бұлшық еттері тарамданып, болат серіппедей ширығып тұр.
– Дүбәра тазылардың көзі ойнамалы, ұрлықшы, аузына не түссе соны жей беретін сұғанақ болады, – деді жаңағы аңшы, – ал, тамақты талғап ішетін, мінезі байсалды, салмақты тазылар тектілігін аңғартып тұрады ғой.
Аңшылар бұлаң құйрықпен Ақкөлдің қабағына іліккенде күн арқан бойы көтерілген. Кенет қамшылар жақ беттегі қайың шоқтың бауырынан әлдененің жалқын түсті сұлбасы қылаң ете қалды.
– Түлкі, – деп айғайлап жіберді қарақасқа атты аңшы, – түлкі қашты.
Тұңғыш рет қар басқан күшік тазы әуелі қар үстінде жанған оттай жалт-жұлт еткен бейтаныс аңға таңырқай қараған. Сәлден соң жосылтып шаба жөнелді. Құтты адырнадан ажал аңсап атылған сұр жебедей екпінді.
Жеткенімен түлкі ауыз салдырмады. Ұзын, үлпілдеген құйрығын көлденең тастап бұлғап қалғанында әлі ауызданбаған жас тазы лықсыған екпінін баса алмай, ілгері озып барып, омақаса құлай жаздады. Қу түлкінің ауызданбаған итті жер қаптыратын ежелгі әдісі. Бірақ сайын далада желмен жарысқан жүйріктік өз дегеніне жеткізбей қоймайды екен. Сүтпісірім уақыт әуреленіп, әбден әуре-сарсаңға түскен күшік тазы түлкінің түбіне жетті. Сол сәт алпыс екі тамырдағы қан ойнап, әлдебір шаттық жайлаған.
Ит ұстауға құмар Айбек Ысқақ тазыны көзін тырнап ашқаннан бері серік етіп келеді. Бұл өнер әкеден жұққан, ал әкесінің айтуына қарағанда, бұрынғы өткен аталарының босағасынан дегдар тазы кетпеген екен.
– Ағам екеуміз бала күнімізден итжанды болып өстік, – дейді итбегі Айбек Ысқақ, – тазы жарықтық даланың сәні ғой. Қазір барлық қажетті құжаттарын түгендеп, еліміз бойынша өтетін дүрмекті жарыстар мен көрікті көрмелерге қатысып жүрміз. Тұқымы тым азайып қалған таза қанды төбет пен тазыны сұрыптап, қалғып кеткен қасиетті дәстүрді қайтадан жаңғырту бәрімізге парыз. Өткен жылы карантинге байланысты бірнеше жарыстар өткізілмей қалды. Әйтсе де оның алдында Қарағанды қаласында өткен республикалық жарысқа қатысып, жүлделі оралғанымыз бар.
Итбегінің айтуына қарағанда, тазының алғыр болып өсуі тәрбиелеуден екен. Мәселен, осы күшік тазыларды аң қағып жүрген, ауызданған иттерге қосқан дұрыс. Сонда әдіс-тәсілді меңгермек. Бетін қағуға әсте болмайды. Олай етсең, жасқаншақ, жалтақ болып қалуы мүмкін. Ең бастысы, иттің мінез-құлқын тілсіз түйсіну. Осылай қалыптасса, ол да сенің ішкі ниетіңді көзіңнен аңдап, қабағыңнан танитын болады. Сәл қысқартып айтқанда, аңшы мен тазы тұтас бір әлем. Бірін-бірі емеурінінен таныса ғана алдындағы аңды құтқармайтын болып қалыптасады. Ал оған жеткенше қаншама уақыт машық қалыптастыру керек.
Итбегінің пайымды пікірін ақыл таразысына салып екшегенде ұлттық дәстүрдің ұлағатын ұғудың өзі зейінділердің ғана пешенесіне жазылған дүние екен дестік. Әйтпесе жеңіл-желпі қараған адам ит тілін, оның тілсіз айтқан тілегін ұға алар ма-ау.
Қанжығасы қамданған аңшылар мәз. Бүгін тазылары ауызданып, айды аспанға бір-ақ шығарды. Жалпақ жонда ит жүгірткен адамға бұдан артық не керек. Осы қас-қағым сәт дала ұлдарының көкірегіне қуаныш сыйлады. Былайғы жұрт түсінбейтін көңілдің бір сәті. Қырмызы қызыл түлкіні «үйірімен үш тоғыз» деп ақша қардың үстінде бір соғып алып, қанжығаға байлаған сәт тілмен сипаттауға келмейтін шаттықтың шырқау биігіндей. Жан жадырап, көңіл құсы ұшар басы көк тіреген Ақсораң таудың биігінде қалқып тұрғандай. Арыдағы аңсақ аталар өткенші дүниенің қызығын білген-ау, сірә!..
