Текті түзеу – тектілік

100 жыл бұрын қабылданған қаулы

Ататекті қазақшалау еліміз егемен­дігін алғанда ғана көтерілген мәселе емес. Алаштың Әлиханы қазақ азамат­тарының аты-жөнін қазақша рәсімдеу туралы 1917 жылы Орынбор қаласында өт­кен тұңғыш жалпықазақ съезінде де айт­қан. Осы жиында ол: «Қазақ аты-жөнін орыс халқына еліктеп, «ов, -ев» деп жазу тоқтатылсын! Бұдан былай қазақ азаматтары өз аты-жөндерін ұлт­тық дәстүрмен Абай Құнанбайұлы деген сияқты жаздырсын, біз де Ахмет Бай­тұрсынұлы, Әлихан Бөкейханұлы болайық!» деген ұсыныс жасайды. Бұл сөз жерде қалмай, съезд соңында «бүгін­нен бастап қазақтар аты-жөнін «ұлы, қызы» үлгісімен жазатын болсын» деген қаулы да қабылданады.

Міржақып Дулатұлы да съезден екі жыл бұрын «Қазақ» газетінде «орыстарға орынсыз еліктеуді» өткір сынады. «Гaзет, журналдарымызда көбінесе «ұлы»,­ «баласы», «қызы» дегеннің ор­ны­­­на «ов», «ова» жазылады. Бұл қа­зақ тілін­де болмаған себепті, құлаққа тіпті ерсі естіледі, «ов», «ев», «ин», «ова»-лар жалғыз-ақ орыс халқында бар деп ай­ту­ға болады, басқа Еуропа халық­та­рын­да да жоқ, бізден өзге патшалы мұ­сыл­мандарда да жоқ. Басқа жұрттың сөзде­рінің құйрығын әкеліп өз сөзімізге тағу­­­дың қажеті қанша?! «Ов»-тарды орыс­ша жазғанда қолдансақ та, қазақша «ұлы», «баласы», «қызы» деп жазуымыз келіспей ме?!» деп жазды Алаш қай­рат­кері.

Бұл өткен ғасырдың 17-жылы болатын. Араға 80 жыл салып ататекті қазақыландыру мәселесі қайта қозғала бастады. Рахманқұл Бердібай, Әбдуәли Қайдар, Нұрдәулет Ақыш бастаған ел ағалары азат сана алдымен адамның аты-жөнін дұрыс жазудан басталатынын айтып, бұл мәселені беделді БАҚ арқылы жиі көтерді. Елдің сөзін Үкіметке, тиісті органдарға жеткізіп, ұлттық болмы­сымызға жат жұрнақтардан арылудың жолын іздей бастайды. Осындай ауқым­ды істердің нәтижесінде 1996 жылы Пре­зи­дент Жарлығы шыққан еді.

Қазақстан Республикасы Президенті­нің «Ұлты қазақ азаматтардың тегі мен әкесінің атын жазуға байланысты мәсе­лелерді шешу тәртібі туралы» 1996 жыл­ғы 2 сәуірдегі Жарлығы – тәуелсіз елдің тұрпатында ататекті ұлттық дәс­түрге сай түрлендіру мәселесін заң жү­зінде орындатқан маңызды құжат. Бұл Жарлықтың маңыздылығы қазаққа кеңес­тік кезеңде еркінен тыс кигізілген қамытты шешіп беруінде еді. Бұл Жарлықтың мәні ұлттық болмысымызға тән есті есімдерді қайтаруға заңды түрде жол ашқандығында болатын. Бүкіл елге міндетті күші бар бұл Жарлықтың шыққанына да ширек ғасыр өтті. Егемендігіміз орда бұзар жасқа жетті. Ал біз аты-жөн жазуда әлі күнге ала-құ­ла­лықтан арыла алмай жүрміз...

«Ұлы» атанған тұлғалар

Кеңес империясының темір жұдыры­ғы төніп тұрған кезде де есім-сойын қазақша жазған тұлғаларымыз болды. Алаш арыстарының аманатына адалдық танытып, тегін «ұлы» деп жаздырған тұңғыш қазақтардың биігінде батыр Бауыржан Момышұлы, қазақ боксының атасы Шоқыр Бөлтекұлы және жетім өссе де әкесінің атын өшірмеген сықақшы Шона Смаханұлы тұр. Кезінде ел газеті «Еге­меннің» бас редакторы болған Бал­ғабек Қыдырбекұлы да саусақпен санар­лық «ұлы»-лардың қатарынан орын алды.

Кеңес өкіметінің күйіп тұрған ша­ғында тегін «ұлы» деп жаздырудан тайсалмаған боксшы Шоқыр туралы Бауыржан Момышұлының «Екі-ақ нағыз қазақ бар. Бірі – мен, бірі – Шоқыр», деген түсіне білгенге намысты тіліп тү­сер сөзі де қалды. Қазақтың хас батыры жайында да әдемі аңыз бар. Бірде Бауыржан Момышұлы орденмен марапатталғанда маршал Микоян мысқылдай күліп: «Құттықтаймын сiздi, жолдас Момышев!», депті. Сол сәтте жұлып алғандай батыр да: «Рахмет, жолдас Микоев!», деп жауап қатқан екен. Тегін бұрмалағанына қарадай күйіп кеткен маршал ыза болып: «Мен сiзге Микоев емеспін, Микоянмын!», дейді. Сол кезде Бауыржан батыр да қарап тұрмай: «Мен де сізге Момышев емеспін, Момышұлымын!», деп жауап қатқан екен...

Рас, ел егемендігін жариялаған жылдардан бастап аты-жөнін тезірек түзетіп алғандар болмады емес, болды. Бұл тұрғыда аузымызды құр шөппен сүрте беру жараспас. Қаны қазақ, жаны азат азаматтардың біразы тәуелсіздігіміз жариялаған тұста-ақ фамилиясын түзеп, дүниеге келген ұл-қыздарының тегінен «ов», «ев»-терді алып тастап, «ұлы», «қызы» деп жаздырып жатты. Егемен елде еркін өмір сүргісі келген жастардың дені таза қазақ болғысы келді. Биыл 25-ке толған сол буынның төлқұжатынан «ов», «ев»-ті сирек кездестіресіз. Алай­да Міржақыпша айтсақ, әлі күнге «орыс­тың құйрығынан» арылғысы келмей жүргендер де баршылық.

«Басыңызға бәле тілеп қайтесіз»

Жақында тегімді өзгерттім. «Адил­жановадан» «Әділжан» болдым. Елор­даның Абай көшесінде орналасқан ХҚКО-ға барып, тегімді қазақшаға өз­герт­­кім келетінін айтқанда 6-терезеде отыр­­­ған менеджердің бірінші қойған сұ­­рағы «Неге?!» болды. Қапелімде не дерімді білмей: «Неге болғанда сол, қазақ­ша жазғым келеді» дедім. Сол-ақ екен орталық қызметкері бұ­ғау­­дан босаған асаудай жұлқынып: «Ба­сыңызға бәле іздеп қайтесіз. Жеке куә­лігіңізді өзгерткеннен кейін ертең бүкіл құжаттарыңызды ауыстыруыңыз керек. Зейнетке шыққанда туу туралы куәлігіңіз жарамсыз болып, тағы жүресіз сандалып. Жүргізуші, неке туралы, балаларыңыздың туу туралы куәліктерінің бәрін жаңартуыңыз қажет. Жүгіруіңіз керек. Неменеге жоқ жерден проблема іздеп жүрсіз....», деп бастырмалатып алып барады. Шыны керек, алғашында өзім де тосырқап қалдым. «Расымен, артық шабыстың қажеті қанша. Қалай бар, солай қалдыра берейін бе?», деп екіұдай күйде тұрдым. Бірақ бәрібір арыз жазып, тегімді түзетем деп табандап тұрып алдым. Менен «оңай құтылмасын» түсін­геннен кейін ғана ХҚКО маманы өті­нішімді қабылдап алды. Бетімді қай­тара алмағанына ашуланды ма, әлде сөзін өткізе алмағанына шамданды ма білмеймін, әйтеуір өтіні­шімді тір­кегенше түтігіп отырды...

«Аты-жөнімді ауыстырсам, бүкіл құ­жаттарымды өзгертуім керек пе?». Менің ғана емес, тегін түзеуге ниеттен­ген көптің көкейінде жүрген осы сұ­рақ­ты Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Көші-қон қызметі коми­теті Халықты құжаттандыру және ішкі көші-қонға есеп жүргізу бас­қар­масының бастығы, полиция майоры Жанар Қожахметоваға қой­ған едік. Жоғарыдағы Жарлықты қайта алға тарт­қан Жанар Қабиқызы: «Ұлты қазақ азаматтардың тегі мен әкесінің атын жазуға байланысты мә­­селелерді шешу тәртібі туралы» Жар­лықтың 3-бөлімінде «Азаматтың тегi мен әкесiнiң атының жазылуын өзгертуi оның құқықтық субъектiлiгiн қозғамайды, яғни тегi мен әкесiнiң атының бұрынғы жазылуында алған құқықтары мен мiндеттерiн доғаруға немесе өзгертуге негiз бола ал­майды» деп тайға таңба басқандай анық жазылған. Яғни егер сіз тегіңіз бен әкеңіздің атын қазақ тіліне сай жаздырып, қазақ тіліне тән емес аффиксті алдырып тастасаңыз, бірақ әкеңіздің аты мен тегіңіздің түбірі сақталса, құжаттарды ауыстыру міндетті емес. Мәселен, «Әділжан» – «Адилжанованың» негізгі түбірі. Демек, сізге бүкіл құжатты өзгер­ту міндеттелмейді. Ал егер сіз тегіңіз­ді әкеңіздің атымен жазғыңыз келсе, болмаса күйеуіңіздің фамилиясына өтсеңіз немесе арғы атаңыздың есімін тегіңіз ретінде жаздырған жағдайда өз атыңыздағы құжаттарды түгел өз­гер­туге тура келеді. Фамилияңызды то­лық өзгерткен кезде банк не өзге де ор­гандарға egov.kz порталы арқылы алуға болатын «Аты, тегі, әкесінің атының ауысқаны туралы анықтаманы» да көрсете аласыз», деп түсіндіріп өтті.

Ендігі сұрақ – «Ендеше ХҚКО маманы неліктен бүкіл құжатымды өзгертесіз деп «кеңес» берді? Орталық менеджері тіпті «туу туралы куәлігіңізді өзгертпесеңіз, ертең зейнетақысыз қаласыз» деп «қор­қытты» емес ме? Полиция майоры бұл сұраққа жауап бергенде: «Рас, ха­лықты құжаттандыруға қатысты кей мә­селелерде ХҚКО мамандары заңдық тұр­ғыдан сауатсыздықтарын байқатып қояды. Бұл әсіресе, аймақтарда жиі кездеседі. Бір сұраққа екі маман үш түрлі жауап беріп, қарапайым халықты босқа сабылтып жүргендер де бар. Ал маман білікті болса, осының барлығы заңда, тиісті ереже-талаптарда бар екенін білер еді», деп қысқа қайырды.

Жүйедегі жүйесіздіктің кесірі

«Тегімді түзетсем, түгел құжатты жаңалауға міндеттімін бе?». Дәл осы сұрақты «Азаматтарға арналған Үкі­мет» МК елордалық филиалының pr-менеджері Айнұр Жақановаға да қай­талап қойдық.

«Бұл сұраққа жауап бермес бұрын, ең бірінші аты-жөнді ауыстыру мен өзгертудің аражігін ажыратып алған дұрыс, – дейді маман. – Себебі аты-жөнді ауыстыру дегеніміз нақты бір себепке байланысты, мысалы, күйеуінің те­гіне өтсе, шешесінің фамилиясын ал­са, ажырасып, өз тегіне қайта көшсе, адам­ның тегі толығымен өзгереді деген сөз. Ал фамилиядан қазақы дәстүрге сай «ов», «ев» алынып тасталып, қайта жа­зылса, бұл жай ғана түзету болып са­налады. Бірінші жағдайда құжаттар толық өзгеріп, тегін түбегейлі өзгерткен азамат «Аты, тегі, әкесінің атының ауысқаны туралы анықтама» алады, ал екіншісінде біз азаматтарға ыңғайлы әрі ертең қандай да бір келеңсіздіктер болмауы үшін балаларыңыздың туу туралы және жүргізуші куәліктерін ауыстырып алуға кеңес береміз. Себебі бұл қос құжат күнделікті өмірде жиі­ талап етіледі. Мәселен, егер сіз бала-шағаңызбен шетелге шығатын бол­саңыз, құжаттардағы аты-жөндеріңіз мүм­кін­дігінше бірдей болғаны жөн. Ал егер бұл құжаттарды өзгерткіңіз келмесе, ХҚКО арқылы «Барлық өзгертулер мен толықтырулармен туу туралы анықтама» алуыңыз қажет. Құжаттарыңыздағы аты-жөндердің сәйкессіздігіне қатысты қандай да бір сұрақ туындаса, талап еткен органдарға осы анықтаманы көрсетсеңіз болады. Мұндай анықтаманы жергілікті жерлердегі АХАЖ бөлімдері береді. Ескерте кететін бір жайт – бұл құжаттың түпнұсқасы азаматтардың өзінде болуы шарт. Талап еткен орган­дарға анық­таманың нотариалды куәлан­дырылған көшір­месін ғана ұсынасыз».

«Азаматтарға арналған Үкімет» маманы қызмет алушының жеке куәліктен басқа құжаттарды қажеттілігі мен мүм­кін­дігіне қарай кейін де ауыстыра алатынын мәлімдеді. Ал біздің «Неліктен бір мәселеге ХҚКО-дан екі түрлі жа­уап аламыз?» деген сұрағымызға Айнұр Жақанова: «Әрбір ХҚКО қызметкері қызмет алушы нақты қандай қызмет түрін алуға келді, соған орай жауап береді. Бір қарағанда ата-текті өзгерту де қарапайым қызмет түрі болып көрінуі мүмкін. Мысалы, халықтың 99 пайызы тегін ауыстыру мен өзгерту бір қызмет түрі деп санайды. Екі түрлі қызметтің бір-біріне ұқсамайтын өзіндік талап-ұсыныстары бар екенін екінің бірі біле бермейді. Азаматтың жасына қа­рай да қызмет көрсету түрі өзгеруі мүм­кін. Мәселен, 16 жасқа дейін аты-жөнін өзгерту іс-шаралары басқа да, кәме­леттік жастан кейін мүлде басқа. Тағы бір мәселе – бізде актілік жазбалар әлі толық цифрландырылмаған. Сол себепті кей қызметтер ХҚКО-дан бөлек басқа мекемелерге бағытталуы мүмкін», деп жауап берді. Яғни туу туралы куәлікті ауыстыру үшін АХАЖ-ға, жүр­гізуші куәлігіндегі аты-жөнді түзету үшін мамандандырылған ХҚКО-ға шапқы­лауға тура келеді деген сөз.

Тегін қазақшалаудан қашатын­дардың басты сылтауы да осы – егер фамилия­сын жаңартса, барлық құжатты өзгер­ту қажет деген «қағида». Ал шын­дап келгенде, бұл қағиданың қоғамда қалыптасуына басқа-басқа емес, құзыр­лы орган қызметкерлерінің осындай біліксіздігі мен мемлекеттік орган­дар­дағы бірізділіктің жоқтығы кінәлі. Бүгінгі цифрландыру заманында бұл ол­қылықтың бәрі «бір терезе» алдында, бір нүктені басумен, тіпті әрбір Қа­зақстан азаматына бір рет және өмір бойына берілетін ЖСН арқылы-ақ ше­шетіндей уақыт баяғыда-ақ келген. Себебі жүйедегі жүйесіздіктің кесірінен тегін өзгерткен талай адам таяқ жеп, қазақшаласам деп ниет қойғаны кібір­тіктеп жүргені белгілі.

Еліміз егемендігін алған отыз жыл ішінде қанша адам тегін ата дәс­түрге сай өзгерткен? Бұл сұраққа нақ­­ты жауап беру қиын. Себебі «ов, ев»-тен арылғандар саны» деп ешбір мекеме арнайы есеп жүргізбейді. Әділет министрлігінің де, Ішкі істер министрлігінің де  өкілдері бұл жөнінде бөлек статистика жасалмайтынын қатаң ескертті. Алайда  ІІМ Көші-қон қызметі комитеті осы уақытқа дейін аты-жөндерін қазақшалаған халық­тың әр өңірдегі динамикасын түзіп шыққан. Сандарға көз салсақ, бүгінде 170 мыңнан астам алматылық жеке құ­жаттарындағы аты-жөнін толық қазақ­ша жаздыруға өтініш білдірген. Одан кейін тізімде 126 мыңнан астам Шым­кент қаласының тұр­ғыны мен 123 мың елордалық тұр. Ел астанасы мен Шымқалада миллионнан, ал Алматыда 2 миллионнан астам жұрт тұратынын ескерсек, бұл тым мардымсыз сан. Ал қазағы сирек Қызылжар өңі­рінде бұл дина­мика тіпті 10 мыңға да жетпейді екен.

Фамилиясын таза қазақша толтыруда Түркістан облысының тұрғындары көш бастап тұр. Қазіргі таңда киелі өңірдің жарты миллионға жуық халқы тегін қазақы қалыпқа келтіріп алған.

Тегін түзетемін дегендерге бүгінге ешқан­дай кедергі жоқ. Дегенмен жо­ғары­да келтірілген деректер тегін­дегі күрмеуді шешуден тайсақтап жүрген­дердің әлі күнге дейін жетіп артылаты­нын аңғартады. Көбіне «ұлы, қызы» атану – ұлы мұрат емес, ұсақ-түйек мәселе, енді біріне басы артық жұмыс. Тәуел­сіз елдің ұрпағы болғанымен әлі күнге аты-жөнін жат жұрнақтан азат ете алмай жүргендер бұл ұлттық үлкен мәселеге күйбең тіршіліктің төбешігінен қарайды. Немқұрайдылығымыз тағы бар. Отыз жылда аты-жөн жазуда бір арнаға түсетіндей, бірізділікке келе­тіндей уақыт жеткенін әр қазақ түсінуі керек. Өйткені жеме-жемге келгенде бұл елдік істің ілгері болуы «-ов, -ев»-пен әлі қоштаса алмай жүрген әр қазақ­тың ұлттық намысының оянуына келіп тіреліп тұр.

Сөз соңы. Қазіргі таңда қазақстан дықтар фамилия жазудың 20-ға жуық үлгісін қолданады екен. Түрі қазақ, діні мұсыл ман болса да тегіндегі жат жұрнақтан айырылғысы келмей жүргендер өкінішке қарай əлі де аз емес. Түптеп келгенде тектің бірыңғай жазылуы ұлт тың біртұтастығын білдіреді емес пе?! Мəселен, Григорян, Саркисян десе алдыңда армян тұрғанын білесің, Глиг ваш вили мен Капанадзенің грузиндікі екені айтпаса да түсінікті. Ең соңғысы украиндердің фамилияларында да Лы сенко, Иваненко дегендей ұлттық бірізділік бар. Əр қазақтың ататегінен ұлттың болмыс-бітімі байқалып тұруы керек. Есім-сойдың басты параметрін адам – фамилия – ұлт деп алатын болсақ, орта тұсқа келгенде ала-құлалықтан адасып кетеріміз анық. Ал түсіне білгенге текті түзеу – тектілік.